«СОЦИАЛИЗМ ӘҢГІМЕСІ»

«СОЦИАЛИЗМ ӘҢГІМЕСІ»

«МОНА ЛИЗА»

Университеттің төртінші курсынан соң студенттерді алты айлық практикаға жіберген. Төлеужан­ды Қарағандыға бөліпті. Облыстық газет­тің редакциясына барып жүз көрсетіп тір­келген соң, алты ай бойы қонақ үйде жататын емес, жатақхана іздестіруге кірісті. Редакциядағы жігіттердің көмегімен жан-жаққа телефон шалып, ақыры қала ше­тін­дегі құрылысшылар жататын үш қа­батты саман үйден қуықтай бір бөлме тап­қан болысты. Жүгін арқалап, бір бума кітабын қолтықтап Төлеужан әлгі бөлмеге барып орналасты. 

Бөлмені ретке келтіріп тазалап, шаңын сүр­тіп, жатар орнын ыңғайлаған соң, әде­­тінше, төсегінің тұсына өзімен бірге ала келген «Мона Лизаны» іліп қойды. 

Бұл – Леонардо да Винчидің әйгілі картинасы болатын. Әрине, түпнұсқа да, көшірме де емес, кәдімгі альбом-кітаптан жыртып алынған етектей бір парақ-ты. Суреттің жан-жағын ақ қағазбен жиектеп, кәсекке салып әшекейлеп жүрген Төлеужанның өзі еді... 

Орталықтан шалғайда, Бетбақдала­ның бір қиырында өскен Төлеужан университетке түскен бойда өзге әлемге тап бол­ғандай сезініп, оқу мен тоқудың қызы­ғына құныға ден қойған. Шөлден қайтқан жолаушыдай шөлір­кеп бірде-бір лекция­ны, қосымша сабақ пен семинарларды құр жібермей, күндіз-түні кітаптан бас көтермей оқумен болды. Өзге студенттер күнде­лікті оқу бағдарламасының өзін әзер үлгеріп жатса, Төлеужан оқулықтың сыртында қаншама тың дүниемен та­ны­сып жүрді... Еуропаның сонау антик дәуірінен бастап, күні бүгінге дейінгі мүйізі қара­ғай­дай мықтыларының біразының басын шалды. Түгел оқып игермесе де, негізгіле­рін, керек-ау дегендерін қалыс қалдырған жоқ. Көркем әдебиетке қоса қоғамдық ғылымдарды, жалпы әлемдік ақыл-ой мұ­расын, тарихын қоса-қабат шама-шар­қынша меңгеруге ұмтылды. Осылардың бә­рі­нің кейінгі өмірінде ауадай қажеттігін ұғып, еуропалық дегдар мәдениетті бо­йына барынша сіңіруге тырысты. Зия­лы азаматтың қатарына қосылу үшін білім мен ғылымның негізін дәл осы студент ша­ғында қалап алу қажетін түсінді. Әйт­песе өркениеттің ұлы көші шаң қапты­рып жұртқа тастап кетердей қауіптеніп, көңілі қанағат таппай алаңдауды шығар­ды. Бөл­мелес достары қыздарды ертіп парк пен би алаңын торыған кезде Төлеу­жан барын киініп, байлауышын тағы­нып, симфониялық концерттерді тамашалауға кететін. Кітапханадан қолы қалт еткенде салып ұрып балет пен опера кө­ру­ге баратын. Сол симфонияны да, опера мен балетті де оншалықты ұғыныңқырамай, тағылау өскен таби­ғаты қабылдаңқырамай жүрсе де жігерін жанып, өзін-өзі күштеп барушы еді. Әлемдік әдебиет пен мәдениеттің қайнары да, алтын дің­гегі де тек Еуропа деп қабылдады. Өйт­кені қайсыбір кітапты парақтамасын, айналып келіп соның бәрі де әлгіндей тұжырымды көлденең тарта беретін. Осы түсі­нікке тереңдеп, имандай сенген сайын ой-санасын өзі де сырын біле қоймаған әл­де­бір шұғыла қиял шымылдық­тап, арбай түскендей болатын. 

...Көркемсурет галереясына барып жүрген кезінде, бірде Леонардо да Винчи­дің үлкен альбомын көріп қатты қы­зық­қаны бар. Өзі де удай қымбат кітап екен, қарызданып-қауғаланып жүріп әлгіні бәрібір сатып алды. Альбомды қарап отыр­са – Леонардо данышпан өзінің мың­­да­ған туындыларының ішінен «Джа­конданы» айрық­ша жақсы көріпті. «Джаконда» дегеніңіз – бір қыздың күлімсіреп отырған тылсым суреті. Қыздың аты-жөні – Мона Лиза болып шықты. Мінеки, сол «Мона Ли­заны» ұлы суретші қайда барса да жанынан тастамай алып жүре­ді екен. Әрине, тірі қызды емес, өзі салған портретті. Леонардо да Винчи сөйткенде мен неге үйтпеске деген ой келді Төлеужанға. Болмасаң да ұқсап бақ деген... Тө­леужан альбомдағы «Мона Лизаны» қиып алып, әшекейлеп, өзі жата­тын төсектің тұсына іліп қойды. Осы төрт жылда жатақханада нешеме бөлме ауыстырды, «Мона Лизаны» әсте тастаған емес. Жаңа бөлмеге кірген бойда, ең алдымен төсегінің тұсына осы «Мона Лизасын» іледі. Жазғы каникулда құрылыс отрядына жұ­мысқа кеткен кезде ғана амалсыз жатақхананың қоймасына қалдырып жүрді. Бұл жолы өндірістік практика жарты жылға созылатын болған соң Төлеужан «Мона Лизасын» қолтықтап Қарағандыға өзімен ала келген-ді. Құрылысшылар жатақханасы­ның қуықтай бөлмесіне кірген бойда осы су­­­ретті төсегінің басына іліп жүргені де со­дан еді. 

  Арада оншақты күн өткен. Бірде түнгі екіге дейін кітап оқимын деп ұйықтап қалыпты. Редакцияға кешігіңкіреп келсе, бөлім бастығы өзін қоярға жер таппай мұ­ны тықыршып күтіп отыр екен. 

 – Шырағым-ау, келмей жатып бүйтіп кешіккенің қалай? – деп қызарақтап ба­сын шайқады. – Сені қаламы жүйрік жас журналист қой деп жұмсайын десең… Өс­ти­сіңдер енді! 

  Төлеужан ағасынан кешірім өтініп, қай­да жұмсаса да дайын екенін сездірді.

  – Жарайды... – деді бөлім бастығы лез­де сабасына түсіп. – Әлгі Күзембаев шах­та­сында бүгін рекорд болмақ екен. Соған бар да, қатырып отырып материал жазып әкел. Келістік пе!

  Келіспегенде қайда барсын, Төлеужан қасына фототілшіні ертіп, редакцияның көлігімен Күзембаев атындағы шахтаға тартып кетті. Шахтаның шыңырау штре­гі­не түсіп, күні бойы жер астында жүрді. Шахтаға алғаш түсуі еді, бұл үшін бәрі де таңсық, бәрі де қызық. Содан жеткілікті материалын жинап, көп әсерге бөленіп үй­ге кештеу оралған.

Жатақханадағы бөлмесіне кірсе – бұ­рышта жұп-жұқа болып шүңкиіп шеше­сі отыр. 

Апырмау, мұның ауылы анау Бетбақтың аузында еді. Олай болса Гүлайым ше­ше­сі сонша жерден Қарағандыға қалай келіп жүр? Үлкен қаланың ішінен мынау бір шеттегі жасырын жатақхананы қалай тауып алып жүр?

Төлеужан әлденеден секем алып, ше­ше­сіне үрке қарады. 

– Сені гәзетіңе іздеп бардым... Үйді со­лар көрсетіп жіберді, – деді шешесі. Үні бө­тен біреумен сөйлесіп отырғандай бір­түрлі салқын.

– Тәте, неге келдің? – деп Төлеужан кө­ңіл күдігін жасыра алмады.

– Сені Қарағандыға келіп үй алыпты деп естідік ауылда. Қате хабар болған екен, оны да ана гәзеттегі достарың айт­ты.

– Менің Қарағандыға келгенімді бі­реу­­лер үй алды деп ұққан ғой. 

– Ит біле ме... Үй алды екен деп... үйің­ді көрейін деп алып-ұшып жетсем...

Енді байқады, шешесінің екі көзі дом­бы­ға қызарып кетіпті, соған қарағанда жақ­сылап тұрып жылағанға ұқ­сайды. Сал­дырап шаршап отырған жайы бар. Маң­дай әжімі молайып, тереңдей түскендей ме, қалай... Салалы саусақтарының сыртына тарамыстанып көк тамыры ады­райып шығып кетіпті. Бет ажары да өт­кен жаздағыдай емес, танабы кепкен боз даладай қуқыл тартқан, суала күн­сіген. 

– Тәте, не болды саған... Ауыл-аймақ аман ба, өзі?

– Аман, құлыным.

– Тәте, неге жылағансың, нағашы атам сау ма?

– Нағашы атаң сау, құлыным.

– Не болды енді... Айша апам қалай?

– Айша апаң да аман-сау, құлыным.

Төлеужан не істерін білмей шешесінің қас-қабағына қарап аз-кем отырды да, шай қа­мына кірісті. Шәйнекпен су ысытып, үс­телге дастарқан жайған болды.

– Ал енді айтшы, – деді шешесіне қою шайды қос қолдап ұсынып жатып, жа­лын­ғандай болды. – Не болды, тәте? Жү­регімді ауыртпашы! 

Гүлайым шешей шайдан екі ұрттады да, көзінің жасын тағы да сығып-сығып алды. 

– Жалғызым, құлыным, – деді сосын қушия бастаған кеудесін тіктеп. – Он жеті жасымда әкеңнен жесір қалдым. Сені жеткізейін, қабағыңа кірбің түсірмей­ін деп қайтып тұрмыс та құрғам жоқ. Несін жасырайын, небір бұланай кісілер сөз де салып көрді. Сол азаматтың біріне де қарамай, санамен сарғайдым. Табан ет, маңдай теріммен арқалап жүріп сені асырап-жеткіздім. Көрмеген қорлығым, кешпеген бейнетім жоқ менің, құлы­ным...

– Тәте, мен оны білмей жүр дейсің бе, мен бәрін де білемін. Аман болсам, ақ сүтіңді ақтаймын, тәте!

– Құлыным, саған аналық ақ сүтімді бұл­дап отырғам жоқ мен. Міндетсуден де аулақпын... Айтпайын деп ем, өзің ай­туға мәжбүр қылып отырсың.

– Тәте...

– Сенің әкең жігіттің бозтайлағындай кісі еді. Сұм соғыс болмағанда ел көркей­тер мықты азамат-ақ еді жарықтық. Амал қанша, сағымдай сейіліп, жоқ болды бәрі. Соңында әйтеуір сен қалдың қа­райып, соны медет тұтушы едім... Үш ай ғана отассам да, сол әкеңнің аруағын өмір бойы ардақтаумен келемін. Әкеңдей асыл азаматқа жар болғаныма екі дү­ни­еде ризашылығымды білдіріп, жаратқан иеме тәубе етіп жүремін. Әкесіндей қай­сар, өр мінезді болсын деп сені де бетіңнен қақпай, бұла ғып өсірдім. 

– Тәте, бәрін де білемін. Бәріне де рах­мет. Бірақ осынша таусылып сөйлегенің қалай? Не боп қалды өзі?

– Әкең соғысқа кеткенде сен іште қал­ғансың. Ұл болса Төлеужан қой атын, қыз болса еркің білсін деп еді әкең. Әкеңнің ама­натын орындап, атыңды Төлеужан қой­­дық. Сен сүзекпен ауырғанда кіндік­тен жалғыз еді деп, құдайдан сауға сұрап күншіліктегі әулиенің зиратына да жал­ғыз қонып шықтым. Құдай тілегімді беріп, сен сүзектен аман қалдың. Жалғыз ұлды ел қатарынан қалдыра көрме деп тағы арман қылдым. Шүкіршілік, ол арманыма да жеткендей едім. Тоның тозбай, атың озбай ел қатарлы оқуға түстің. Оны да бі­­ті­руге, мінеки, көп қалған жоқ қой...

– Тәте, турасын айтшы, мен бірдеңе бүл­діріп қойдым ба? Не боп қалды соншалықты?

– Сондағы көрейін дегенім осы ма еді, құлыным-ай!

– Ойбай-ау, тәте не болды?

– Мені қойшы, арманда кеткен әкең­нің аруағын сыйламағаның қалай, құлы­ным?

– Тәте!

– Жалғызым ұрпақ өрбітіп, әкесінің өмі­рін жалғар, жиырмасында кеткен бозда­ғым ұрпағымен мың жасар, немере иіс­кеп мен де көп бейнеттің бір зейнетін кө­рермін деп арман етуші едім...

– Тәте...

– Тоқта, балам! Сол әкеңнің арманы да, анаңның үміті де әдірәм қалғандай күйге түсіп отырмын қазір!

Гүлайым шешейдің шүңірек көзі жарқ етіп, баласына қатқылдау қарады. 

– Сонда сен... сонда сен бәрін тәрк етіп, мына бір атасы басқа буаз қатын­­ға үй­ленгелі жүрсің бе? – деп соншалықты салқын раймен төсектің басындағы «Мо­на Лизаны» иегімен нұсқады. 

– Тәте...

Төлеужан не дерін білмей тілін тістеп сылқ түсіп отыра кетті. 

– Беті секпіл-секпіл, өзіңнен бес-он жас үлкен әйелде нең бар еді, ботам-ау?

Төлеужан қабырғадағы картинаға бар денесімен бұрылды. Расында, ары-бері та­си берген соң ба, қыздың бетіне болымсыз секпіл пайда болған сияқты, іші де аздап толысқандай ма, қалай өзі... Не кү­лерін, не жыларын білмей мәңгіріп, жаңа көргендей, Мона Лизаға телмірді де қал­ды. Төлеужан үшін бұл мүлдем тосын түй­сініс еді. 

«Апырмай, әлемді шулатқан мынау бейне менің шешемді неғып тебірентпейді?» – деп қиналды ішінен.

«Мені жарық дүниеге әкеліп, азаппен асы­рап жеткізген ана көңілін мейіріммен толқыта алмаған бұл суретке мен неге осынша табынамын?» – деп тағы да аң-таң.

Гүлайым шешей көзінің жасын іліп сүр­тіп, баласына тағы бірдеңелерді айтып жатыр. Бірақ ол әңгімені Төлеужан естіген жоқ, құлағы тарс тұнып қал­ған. Орнынан ауыр көтерілді де, зерлі кә­секті жайлап түсіріп төсектің үстіне қойды. Со­дан шыны астындағы Мона Лиза бейне­ленген қағазды суырып, оны асықпай екі бүктеп дар-дар айырып жыртты. Сосын ше­шесіне бұрылып:

– Тәте, осы ма еді? – деп жыртқан қа­ғазды қолына умаждады да, бұрыш­қа лақ­тырып жіберді.

Гүлайым шешейдің қуқыл тартқан әжім­ді бетіне шырай жүгіріп, жүзі болма­шы мейірленгендей болды.

– Көп сөйлеймін деп тамағым кеуіп қалыпты. Шайыңды демдеші, балам! – деп, үлкен бір іс тындырғандай үй ішіне жадырай қарады.

ЛЕВИТАННЫҢ ДАУЫСЫ

 «Қырғи қабақ соғыс» жылдары...

Әлемдiк империализмнiң Кеңес одағына қарсы дұшпандық саясаты ба­рын­ша өршiп, екi жақты текетiрестiң аяғы ақыр­заманға дейiн жақындап қал­ған кез. Әлем жұртшылығы үшiншi дү­ние­­жү­зiлiк соғыс «әне басталады, мiне басталады» деп қатты қауiптенiп, мамыражай тiршiлiктiң ұстараның жүзiндей қылпылдап тұрған уағы. 

Мұқажан ақсақалдың жалғыз неме­ресi Қуанышбектiң де есейiп, азамат болған ша­­ғы дәл осы бiр қыл ұшында тұрған қи­ын заманға тұспа-тұс келген. Қуаныш­бек­тiң әкесi де топырлаған көп қыздан соң­­ғы кiндiгiнен кiш еткен жалғыз едi, сор­лы бала соғыстан қайтпай қалды. Со­дан «орнымды оңалтар қара орманым, әуле­тiмдi жалғастырар жалғыз тұяғым» деп, Мұқаң Қуанышбектiң қолын қақпай, бетiне келмей еркелетiп өсiрдi. Шүкiршi­лiк, атасы сөйттi екен деп Қуанышбек те артық шолжыңдап кет­кен жоқ, көргендi боп ержеттi, атасына көмекшi, жесiр ше­шесiне қолғанат боп өстi. Былтырғы жыл мек­теп бi­тiр­генде Мұқаң астындағы атын сатып, қалаға оқуға жiбермек едi, оған неме­ресiнiң өзi көнбей қойған. Бiр жылдың ары-берiсi жоқ, жұмыс iстеп қаражат жинап, оқуға келесi жылы барам деген. Мұқаң көп ойланып лажсыз оған да көнiп едi. Немересi сөйтiп бiр жыл­дай кол­­хоздың ұстаханасында тарсылдатып те­мiр соғып жүрген болатын. Содан әнеу кү­­нi ойда-жоқта әскерге шақыртқан «пә­бес­ке» алып, Мұқаңның қазiргi көңiл-күйi ақпандағы борандай алай-дүлей-дi.

Бұл Мұқаң кезiнде атан жыққандай қайратты кiсi-дi. Кәрiлiк құрғыр кiмдi шөк­­тiрмеген, қазiр баяғы бұла қуаты бұ­лақтай сарқылып, күлге шөккен кәрi бу­ра­дай кейiпте. Бұрын қолдан ер шауып, кәдуескi шана ғана емес, кәшәуәнiң өзiн де оюлап-өрнектеп жасай бе­ре­тiн шебер балташы едi. Қазiр ол өнердің бiрi де жоқ, тышқаншылаған ұсақ-түйек тiрлiк баяғы. Қамшы өреді, кен­дiр мен қылдан арқан ширатады, ер-тұрманның ұсақ-түйек әбзелдерiн жамап-жасқаған болады. Өстiп бiрдеңе­нi түртпектеп, кесiп-пiшiп отырып бiр құлағы қабырғадағы қара табақта. Қара табағы – радио. Сол радиодан қақ­­сап жататын әңгiменiң көп жайын түсiнбесе де, мынау пәни тiршiлiктiң бiр тығырыққа тiрелiп тұрғанын, кең дүниенi тарылтқан бiр қиындықтың барын бай­қайды. Қартайсаң да өлiмдi ойлама, елiңдi ойла демекшi, ұлан елiмiзге бiр қауiптiң ба­рын жүрегi құр­ғыр сезедi. Кейде сүй­ре­тiлiп көршi Қай­бар құрдасы келiп, на­сыбай атып, күн ұзақ қасында отырып қай­­тады. Ол жазған да қыбырлаған жанды көлеңке дегенiң болмаса – миы шайқалған кәрi шөңге, соғыстың мүгедегi. Радиодан естiген жаңалығын көбiнеки сол Қайбармен бөлiседi. Екi шалдыкi баяғы «се­гiзде баланың тiсi түседi, сексенде кә­рiнiң бiр-бiрiне iсi түседiнiң» кебi... Адамзаттың саны былтырғы жыл үш милли­ард­қа жетiптi. «Бұл көп пе, аз ба?» деп сұ­­райды Қайбардан. Ол жағын Қайбар қай­дан бiлсiн, бозарған сақал-мұртын сипалап, жерге шұқшиып үнсiз қалады. Сол үш миллиардтың бiр миллиарды бiз екен­бiз, бiр миллиарды – аналар екен. Аналар дегенi дұшпандар болар. Дұшпандар де­ге­нiң капиталистер. Капиталистердiң ата жау, қас дұшпан екенiн Мұқаң ғана емес, Қайбар шал да жақсы бiледi. Ал үшiншi мил­­лиардыңыз қытайлар сияқты. Бiр ың­ғайсызы сол iргедегi осы қытаймен де қырбай болып, ондағы өз адамдарымызды тайлы-таяғымен қоса өткен жылы елге көшiрiп алыппыз. Жалғанда көршiңмен керiспе, көршi қақысы – құдай ақысы деу­шi едi баяғының үлкенi. Қиямет күнi қоңсыдан деген, Мұқаңа әсiресе осы қы­тайға келгенде тауанымызды тарылтып, олардан ат құйрығын кесiсе терiс айналып кетке­нiмiз қатты батады. Тағы да сол радиодан естiп-бiлiп отыр, кеңес халқы соңғы жылдары «бiз Американы қуып жетiп, басып озамыз» деген ұранмен зор өрлеу үстiнде жұмыс жасап жатқан тә­рiздi. Несi бар, мықтылықтың бiр шарты – өзiңе деген сенiм. Теңдiкке тұрсақ та, кемдiкке тұрмаспыз... Әнеки, әлемде бiрiншi болып мұзжарғыш кеме жасап, оған ұлы Лениннiң атын берiп, былтырдан берi Мұз мұхиттың сiреу-сiреу мұздарына салып қойыппыз. Әнеу күндерi дұшпандардың алдын орап аспандағы Айға жер серiгiн жiберiп, Айдың адам көрмеген арғы бетiн суретке түсiрiп алыппыз. Радионың айтуына қарағанда әскери әлеуетiмiз де дұшпандардың мысын мықтап басып тұрған сияқты. Былтырғы жылы 1-мамырда Орал тауының үстiнде, тiптi көз көрмес биiкте жансыздық жасап жүрген Американың барлаушы ұшағын атып түсiрiп, ұшқышын байлап-матап ұстап алыппыз. Шүкiршiлiк, айбарымыз да бар, қауқарымыз да бар қаһарман ел екенi­мiз­дi дәлелдеппiз. Ендi, мiнеки, кеңес хал­қы жұмған жұдырықтай болып зор шабытпен жер-жерде жүгерi егуге кiрiсiптi. Жүгерi дегенiң – бiлмей жүрсек – ырыстың бұлағы, бақыттың шырағы екен ғой. Дұш­паннан түк тартсаң да пайда, осы жү­герiнi сол кер азу америкалықтардан үйренсек керек. Соның iшiнде бұрын ғұ­мыры егiн салып көрмеген осы Мұқаң­дар­дың колхозы да жүгерi шаруашылығын мықтап қолға алып жатқанын естiп жүр... Тiптi, анау итжеккен­нiң арғы жағындағы итсигек өспейтiн жерде де жүге­рiге қауырт кiрiстi деп радио күнде жар салуда. Сөйтiп, еңбегi­мiз дәулет болып, бе­делiмiз сәулет болып жатқан жақсы жағдайда екенбiз.

Осындай ұлы өзгерiс, үлкен жаңалықтар мұндағы ауыл адамдарына да рух берiп, намысын қайрады ма, Қайбардың былтыр үйленген ұлы жаңа туған баласының атын азан шақырып Ар­лен қойыпты. Мұнысы не десе – «Армия Ленина» деген сөз екен. Несi бар, шоқта шыңдалған шарболаттай қарулы күштерiмiздiң қуатына ризашылығы шығар. МТМ-да токарь боп iстейтiн Николай деген орыс Қайбардың ұлына елiктеп баласының атын Мэлор қойып жiберiптi. Бұл аттың шешуiн ешкiм таппай, ақыры Николайдың өзi айтып берсе керек: «Маркс, Энгельс, Ленин – организаторы революции» деген ұран сөзден алыпты. Мұндай әдемi аттарды ауылдастары мынадай алмағайып заманда азаматтардың саяси бiлiктiлiгi­нiң, елжанды сезiмiнiң айқын көрiнiсi деп қабылдасқан. 

Қолы қимылдап әлгiндей бәкүн-шүкiн шаруа жасап жатқанымен Мұқаң осын­­дай жақсылық жаңалықтың бәрiн естiп-бiлiп отырады. Ат қартайса есекпен достасады, ер қартайса төсекпен достасады дейтiн сөз, тегi рас шығар. Қағынан безген құландай жасында үйде отырмас кезбе едi, көкiрек шiркiн алып-ұшқанымен қазiр қыдырысқа шама жоқ. Бел көтертпейдi, буын сырқырайды, қол қалтырап, аяқ қақсай бередi. Дариға-ай, сексен екен, сексен дегенiң жермен жек­сен екен дегенiң осы да. Кейде қара та­бақ­тан төгiлiп ән мен күй бередi. Бойы бал­бырап, ойы мау­жы­рап оны да тың­дай­ды. Төрелер де, қаралар да дамылсыз сайрап жатады, ақыл сөз де, нақыл сөз де ағыл-тегiл айтылып жатады. Керең болмаған соң соның бәрiн естидi екенсiң. Естiмеймiн десең де естисiң. Сөйтiп, кә­рiнiң бiлге­нiн перi де бiлместей болып ақ­парат пен жаңалыққа кенелiп отырғаның... Әсi­ресе саясатқа келгенде Қайбар құрдасынан бөтен тiрi жанға Мұқаң жақ ашқан емес. Өйткенi саясат деген құр­дымға тым тереңдеуге болмасын, ол жа­йындағы ой-пiкiрiңдi аңқылдап ашық айту қауiп екенiн жақсы бiледi. Сондықтан да секемшiл. Қалай болғанда да, бұрынғының арты, бүгiнгiнiң қарты ғой, ғұмырлық тәжiрибе соған үйреттi. Әйтпесе, кө­деден көп ағайын, қайсыбiрiнiң аузына қақ­пақ боларсың. Радионың сөзiн се­нiң өзiң­дей ғып ұзын елдiң руына жайып жiберсе – қол-аяғың­ды байламай-ақ ұс­тап әкетер. Сөйтемiн деп талай боздақтың сайда саны, құмда iзi жоқ, итжеккенде шiрiп қалысты ғой әнеки. Мұқаң са­насымен соның бәрiн бағамдап, сараптап-санап отырады.

Түске дейiн бiр, түстен кейiн бiр ке­бе­не­гiн қисайтып тәйтiктеп келiп насыбай атысып кететiн Қайбар шал бүгiн әлi кө­рiн­бейдi. Сол Қайбар құрдасы қой­шы ұлы­ма деп мұрнағы күнi бұған қамшы тап­сырып едi, бүгiн сол қамшыны өруге кi­рiскен. Қарттығына мақтанатын емес, мәрттiгiне мақтанатын жаста ғой, Мұқаң осының бәрiн ақы­сыз-пұлсыз жасайды. Кей­де тапсырушы ағайыннан қайыс пен терi сұрағаны болмаса, қалғаны тегiн.

Үйге асығыс Қуанышбек кiрдi. Әс­керге кететiн болғандықтан шапқылап жұмысын тапсырып, қағаз-құжаттарын да­йындап жүрген-дi. Әлдебiр шаруасын ұмы­­­тып кеткен бе, келген бойда құрал-сай­ман салынған жәшiктi ақтаруға кi­рiстi. Ендi байқады, қабыр­ғадағы қара табақ, неге екенi белгiсiз, мелшиiп үнсiз қалыпты. Мелшиiп үнсiз тұрған радио бiр кезде саңқ ете түсiп, Мұқаңды селк ет­кiз­дi... «Тыңдаңыздар... тыңдаңыздар... тыңдаңыздар!» – деп бiр сөздi үш мәрте соза мәнерлеп орысша хабарлады. Сосынғысы аз-кем тыныстады да: «Кеңестер одағы территориясындағы барлық радиостанциялар мен Орталық телевидение жұмыс iстейдi... ТАСС-тың аса ма­ңызды хабарын беремiз», – деп төбеңе мұз құйғандай зәрлi дауыспен шегелей жария салды. Мұқаң елең етiп, аузындағы насыбайын жұтып қойды. Кәрi жүрегiн шым еткiзiп бiрдеңе шымшып алғандай болды. Өрiп отырған қолындағы сегiз таспа қамшысы да сусып түсiп кеттi. Қуа­­нышбектiң пәруейiне де кiретiн емес, тоңқаңдап жәшiктiң iшiнен бiрдеңенi iздеп әуре. Үзiлiс жасап, жым-жырт қал­ған радио арада бiр минуттай уақыттан соң жаңағы сөз­дердi тура сол мақамда, адамның төбе құйқасын шымырлатар сұсты суық дауыспен қайта қайталады. Суық емес, дауысынан тiптi аяз ескендей. Сосынғысы тағы да тылсым тыныштық... Әлгi аяздай қарып түсер сөздерден кейiн тым-тырыс қалған осы тыныштықтың өзiнде сұмдық үрей бар-ды.

Мұқаң тәлтiректеп орнынан тұрып кеттi.

– Әй, балам, берi келшi! – дедi бұ­рышта күйбеңдеген немересiн шақырып.

– Ата, не болды? – деп Қуанышбек басын көтерiп атасына қарады.

– Әкеңнен қалған жалғыз тұяқ едiң, құдай оны да көпсiндi ме деймiн... Келшi берi!

– Ата, не айтып тұрсыз? – Қуанышбек жақындап атасының алдына келдi.

– Бiздiң әулеттiң тамыры шынымен үзiлейiн дегенi ме, бұл не деген керi кеткен заман болды, балам?

– Ата, қуарып кетiпсiз ғой, сырқаттанып қалған жоқсыз ба?

– Балам-ай, бас құрап үйленiп те үл­гер­медiң. Тым болмаса сенен бiр ұрпақ қал­са – әулетiмiздiң тамыры үзiлмес едi-ау. Қай­тейiн ендi, құдай басқа салған соң.

Осы кезде радио жон арқаңнан тер шы­ғарар бағанағы борандатқан суық сөз­дердi ежiктеп үшiншi мәрте қайталаған.

Бұл жолы Мұқаң радионы тыңдаған жоқ, онсыз да белгiлi жай ғой... Есiл-дертi немересiнде: 

– Соғыс! – дедi тiлi тұтығып, таңдайы кеуiп қалды. – Соғыс басталды, балам! Қалай болар екен деп көптен қауiптенiп жүр едiм, болмады... Ақыры мiне басталды. Мынау еркектi дауысынан танып тұр­­мын. Сенiң әкеңдi өлтiрген өткен соғысты да дәл осы кiсi хабарлаған болатын...

– Ата, бұл Левитан ғой... Диктор Левитан.

– Кiм болса да аузынан заһар шашқан осы кiсi... Дауысынан танып тұрмын.

Қуанышбек те бiр қиын жағдайдың бол­­­ғаны санасына ендi жеткендей көзi бо­талап, жүрегi алқынып кеттi.

Мұқажан ақсақал тоқтаусыз ағыл-тегiл ақтарылды дерсiң. Атасының дәл осылай есiлiп, көсiлiп сөйлегенiн Қуа­ныш­бектiң көруi алғаш едi. Бейнебiр көптен қысты­ғып айта алмай жүрген көп сөзiн дәл мы­нау толқымалы сәтте ағынан жарылып айтып қалуға тырысқандай.

– Бiр атадан алтау едiк, балам. Ақ патшаның ылаңы бар, ақ қашып, қы­зыл қу­ған зобалаң бар, әйтеуiр қазақтың басына түскен қилы заман, қиын кезеңдерде бәрi де шiлдей пышырап се­тiнеп кетiстi. Аман қалған ағайын анау жылғы ашаршылықта ауылымен, ру-тайпасымен қо­са қойдай қырылып қалды. Үлкен атаң «ха­лық жауы» боп айдалып кеттi. Сенiң әжең он құрсақ көтерiп едi, бала тоқтамай, әупiрiмдеп екi қыз, бiр ұлды аман өсiрiп едiк. Сол жалғыз ұл – сенiң әкең болатын, соғыстың қанды қасабында мерт болды. Екi апаңның бiрi дәрiгер едi, соғыстан соңғы алауыз саясатпен ұста­лып кеттi. Анау жылы тың игерген сот­қарлар ауылға қаптап кетiп, бiр апаңды солар жазым еттi. Сонда да сенiң барыңды тәубе етiп, жаратқан иемнен жалғыз немеремнiң саулығын тiлеушi едiм. Қор­қа-қорқа қоян болдым, балам... Мынау соғыстың жөнi басқаша деседi. Атом соғысы, одан аман қалу қиын деседi. Сонда қалай... бiздiң әулеттiң алтын жiбi осымен үзiлгенi ме, жалғыз тұяғым-ау менiң? Мұқажан тұқымының тұздай құрығаны ма? Ендi қайт­тiм, балапаным-ай!

Мұқаң көкiрегi қарс айырылып шөке тү­сiп, кеудесi құныстана қыстығып жылап жiбердi. Көзiнен қысылып шыққан жас до­малап аппақ сақалына тамшылап жат­ты. Қуанышбек те тiзерлей отыра қалып, ата­сы­ның қушиған басын құшақтап, маң­дайынан иiскедi. Атасының жас ба­ла­дай кемсеңдегенiне Қуанышбектiң де көңiлi босап, жанарына жас iркiлiп тебi­ренiп кеттi. 

Бұл жолғы радионың үзiлiсi әдетте­гiден сәл ұзақтау болды. Адамның зәресiн зәр түбiне жiберер тылсым ты­ныш­тық. Ақсақал да, немересi де тағдырдың жазуына мойынсұнып, ендiгi ретте тiзерлеп отыр­­ған күйi қабырғадағы қара табақтың аузын бағып мелшиiп қалысты. Жасаура­ған көздерi бұлдырап, жоғарыдан үкiм күт­кендей шыбын жандары шырқырайды.

Көп өтпей жаңағы зәрлi дауыс тағы да саңқ ете түстi.

Ғарышқа адам ұшыпты...

Ол адам Совет Одағының азаматы, майор Юрий Алексеевич Гагарин екен.

«БУТАФОРИЯ»

Американың қиыр түкпіріндегі Ту­сон деген бір қаламен біздің Алматының «бауырлас» болып жариялан­ғаны бар.

Соған байланысты екі жақты делегациялар алмасып, мамырдың мамыражай бір күнінде Тусоннан бір қора қонақ біздің жаққа да сау ете қалған. Тусонның мэрі бастап келген ресми меймандарды Алма­тының әкімдері бөліп әкетісті де, қалған топ­ты қала ара­латып, күту жағы түрлі кәсіп­орындардың мойнына жүктелді. Со­ның алғаш­қы күні Кітап фабрикасының еншісіне тиіп, Исағали өзі басқаратын осы кәсіпорынды аяқтарынан тік тұрғыз­ған. Америкамен арадағы тоң аздап жіби бастағанымен, бәрібір көңілдегі сыз бен күдік әлі сейіле қоймаған кез. Америка де­се аю көргендей ожырай­ы­сып, әлде де болса сезіктеніп тұратын шақ-ты. Бұл кісә­пірлердің шарайнасы шалқасынан деп жауапты тапсырманы алысымен-ақ, Исағали фабриканың шаңын қағып, тозаңын сілкіп асты-үстіне шығарды. Қалалық партия комитеті бекіткен бағ­дар­лама бойынша, мұхиттың арғы беті­нен келген меймандар түске дейін Кітап фабрикасының жұмысымен, жақсылық істерімен танысулары тиіс екен. Сосын қазақтың қонақжайлығын көрсетер кең дастарқан жайылуы міндет, ол да осы кәсіпорынның есе­бінен. Түстен кейін өлке­та­ну музейін аралатып еліміздің тарихы­нан, тұрмыс-салтынан мағлұмат беру. Кеш­ке сим­фо­ниялық концертке апару, яғни мәдени демалыс. Концерттен соң кеш­кі астарын дәмдеп беріп қонақ үйге жылы шыраймен шығарып салса болды – мойнына жүктелген парыздан да, қарыздан да аман-есен құтылмақ.

Бағдарламаның басқа бөлігіне жауапты адамдардың барын ескеріп, Исағали өзі басқаратын кәсіпорынмен таныстыру шаруасы жоғары саяси әрі биік мәдени деңгейде өтуі керектігін жақсы түсінді. Ылғи да бізді сынап-мінеп жүретін капи­та­листерге социалистік өндіріс орны тура­лы дұрыс пікір қалыптастырып, еңбекші­лердің әлеуметтік-экономикалық жағдайы биік дәрежеде екенін көрсету міндеті тұр­ды. Бұл мәселе қала басшылығының да жүктеген қатаң тапсырмасы, саяси сыны болатын. Сондықтан Исағали фабрика­ның іші-сыртын мұнтаздай қып тазала­тып, қонақтар жүріп өтетін дәліздің бәрі­не ұзыннан «кремлевка» дейтін қызыл жо­лақ ұзын-ұзын кілем төсетіп тастады. Ин­же­нерлер мен тех­никтер отыратын бөл­ме­лердің үстелдері мен жиһаздарын ауыс­ты­рып, терезеге құрған шторларды жаңа­латты. Онымен де тынбай фабрика ин­терь­ерінің әр тұ­сы­на жарқыратып карти­налар ілгізіп, терезелерді айнадай етіп жу­ғызып қой­ды. Цехтарда сол күні жұмыс жасайтын сменаның қыз-келіншектері­нің бәріне көлбеңдетіп көгілдір фартук ки­гіз­діріп, бастарына алқызыл орамал бай­латты. Баспахана мәшинелерінің майын сүртіп жалтыратып, сыры оңған ескілерін қайыра боятып тастады. 

Бұндай өзгерістен соң тырнақ астынан кір іздегіш дұшпан капиталистер бұл кәсіпорынға бірдеңе деп сын айтуы­­ның өзі енді қиын еді... 

Ертеңінде бәрі де ойлағандай болды... Тусондық меймандар еліміздегі кітап шы­ғару шаруашылығының жай-жапсары­мен танысып, жарқыраған цехтарды ара­лап, біркелкі киінген шағаладай әдемі қыз-келіншектердің жұмы­сына тәнті бо­лысты. Жиһаздары көз арбаған өндіріс бө­лімдерінің қызметін көріп, кереметтей риза пейіл білдірісті. Осы топқа бекітілген аудармашы жігіт арқылы Исағали фабри­каның өткен-кеткен тарихынан әңгіме ай­тып, кемел келешегінен толыққанды ақпарат беріп өтті. Соңынан төменгі қа­баттың бірін­дегі самаладай кең бөлмеге түскі дастарқан жайғызып, ас та төк қо­нақасы дайындатты. Дастарқан басында екі жақты жақсы тілектер айтылып, дос­тық ниеттің көрінісі ретінде Исағали аме­рикалық делегацияның басшысымен құ­шақ айқасты. 

«Көрмегенге көсеу таң, сөйтсек капиталистер де өзіміз сияқты екі аяқты адам екен ғой,» – деп ойлады соңынан Исағали.

Сағаты мен минөтіне дейін алдын ала белгіленіп қойылған бағдарламаны әсте бұзуға болмасын түсініп, Исағали түстен кейін қонақтарды жеңіл мәшинелерге тиеді де, өлкетану музейіне алып барды. Мұндағы музей басшылығы да қатты дайындалып күтіп отыр екен, кіре беріске қымбат кілем төсеп, құр­метті қонақтарды әнмен, гүлмен қарсы алысты. Бұл жерде де біркелкі әдемі киінген, қол-аяқтары балғадай өң­кей көрікті қыздар жұмыс істейтін боп шықты... Шіркіндердің талшыбықтай бұ­ралған қимыл-қозғалыстарына көз де, көңіл де тойғандай болған. Әсіресе қонақтарды музей экспозицияларымен таныстырып, гид ретінде бөлме-бөлме­лерді аралатқан, аршыған жұмырт­қадай дөңгелек бет талдырмаш қыз ағыл­шын тіліне судай екен. Атын Ай­наш деп таныстырды. Биязы ғана жы­миып қой­ып, үлбіреген бұғағын тол­қын­датып сөй­леп берген кезде, айна­лайын бір мүдір­сеші... Үні қандай әсем, баяу әрі байсал­ды, ағылшын тілінің өзіне тән мақамы қыз­дың көмейінен әндете шыққандай ма, қалай. Қолын­дағы таяқшасымен нұс­қап қойып аялы жанарын жалт төңкеріп музейдің экс­понаты туралы сайрай жөнел­генде... Исағалидың көкірегін мақта­ныш кер­неп салды дерсің. Өзінің қазақ боп жаралғанына, қазақтың осындай көр­кем қыздарының шет тілін ана тілін­дей білгеніне жаны жадырап, тынысы ашыл­­ғандай. Музейдің патша сарай­ын­дай кең ғимаратының іші мүлгіген сая еді. Айнаш қыздың мәнерлі дауысы сол сал­қын сая ішіне өзгеше салтанат, әлде­бір тылсым сиқыр ұялата түс­кендей. Қа­лай болғанда да шет тілдерін меңгеруде кейінгі толқында үлкен сапалық өзгеріс барына көзі жетіп, қыздың ағылшынша төгілген тәтті тіліне елжірей құлап, жүре­гін өкініштің ала мысығы тырнап-тырнап алды... Айнаш қарындасы дәл осы жерде жаңа дәуірдің жарқын куәсіндей көрініп кетті. Әлдебір сұлу сезімнің сырлы пернесі көңілін қытықтап өтті... Біреу бұл ұрлығын байқап қалғандай қарадай қуыстанып, жан-жағына алақтап қа­рап қойды.

...Исағалилар оқып жүргенде ауыл мек­­тептерінде шет тілі маманы, яғни мұ­ғалімі сирек кездесетін. Жетпей жататын. Исағалидың мектебінде алтыншы сы­нып­та жүргенде бір шет тілі мұ­ға­лимасы пайда болып, сегізді бітіргенше бұлар ағыл­шын тілін оқыған. Тоғы­зыншыны бас­та­ған күзде әлгі қыз күйеу­ге қашып ке­тіп, қаладан арнайы сұратып тағы бір қызды әкеліп еді. Ол қыз неміс тілі ма­маны екен, сөйтіп бұл Исағалилар қалған екі жылды неміс тілін оқуымен тәмам қыл­ған. Нәти­же­сінде не ағылшын емес, не неміс емес, дүбәра бірдеңе болып шығысты. 

Ауылға қарағанда, әрине, қаланың жө­ні бөлек. Қала мектептерінде жоғар­ы оқу орындарында шет тілі пәні мін­детті түрде жүргізілді. Алайда, ол пәнді қаншалықты жақсы оқып, сайрап тұрғаныңмен – шет тілінің келешегі көмескі болды. Бәрібір сенің білгеніңді бағалап, шет жаққа жі­беріп жатқан ешкім жоқ. Байлаулы бұзау­дай бәрі Мәскеуге тәуелді. Шетке кімді жіберу, кімді жібермеу жағын сол Мәскеу ше­шетін. Ал алыстағы Мәскеу нағашың емес, бұратана қазақтың мұңы оларға қай­дан жетсін. Көзіне қамшы тиген жабы­дайын Мәскеуге жалтаңдап отыр­ға­ның… Рас, қалтасы қалың азаматтар, тіз­гін ұстаған «төрелер» кейде туристік жол­да­малармен шетке шығып жүрді. Со­ның өзінде олардың баратын елде­рі – Шығыс Еуропа, яғни социалистік бауырлас мем­ле­кеттер ғана. Капиталистік шет елге бы­лайғы адамның ба­руы аса сирек құбы­лыс-ты. Исағали­дың бір танысы Жерорта теңізін жаға­лап круизбен біршама елдерді аралап қайтқаны бар. Жіберерде жеті ата­сына дейін тексеріп, ес-ақылын шы­ғар­ған. Сөйтіп, рұқсат етілген қырық екі доллармен көп елді аралап, қайыршының күйін кешкендей боп қайтқан. Өз ер­кің­мен жүргізбей, қой айдағандай топтан шығармаған соң ондай туристік сапарларда да шет тілінің пайдасы шамалы сияқты. Ал, шет тілін жақсы үйреніп, дип­ломат болып шет елге кете­мін деу – бозкүйік борбас қазақ үшін көктегі айды армандаумен тең еді. Өйткені Қазақ­с­танда сыртқы істер министрлігі жоқ. Ту­расында ондай ми­нистрлік болды, бірақ аты бар да заты жоқ. Бұл ретте де бар ша­руаны Мәскеу шешетін. Ол жаққа бұй­далаған түйедей күй кешкен қазақтың үні тағы жете бермейтін.

Сондықтан мектеп пен институтта шет тілін жүз жерден жақсы оқығаныңмен сенің кейінгі өміріңде оның қажеті ша­малы-тын. Рас, шет тілін шын ықылас­пен меңгергісі келіп, балапан құстай тал­пынғандар болды. Бірақ олар да биліктің бедеу ықыласына кезігіп, түк болмай қа­лып жатты. Сосын да бо­лар бұл пәнге оқу­­шы да, тіпті мұғалім­дердің өздері де жеткілікті түрде маңыз бере бермейтін. Мән беріп жатқан күннің өзінде шартты­лық жағы басым еді. 

Солай бола тұра, мына қызды қарашы, тайпалған жорғадай ағылшынша зырлап тұрғанын. Әсіресе Айнаш қыз­дың қи­мыл-қозғалысы қатты сүйсінтті. Бойында әл­дебір қылықты наз бар, жа­лықтырмас жа­­ғымдылығымен көз тарта түседі. Ұш­қыр ойлы, зерек зе­­йінді жаңа толқын­ның өкшелей жет­кенін аңдамай да қал­ған-ау тегі. Яғни, Исағалилар тұсындағы сірес­кен сеңнің көбесі сөгіліп, темір шымылдық­тың шындап ашыла бастағаны­ның бұл да бір нышаны болды. Уа, заман-ай десең­ші, келімді-кетімді мыналар се­кілді қонақтар бар, басқа бар дегендей, шет тілі­нің қазаққа да керек бола бастағаны ғой. 

Исағали іштей марқайып, шүкірші­лік етіп қойды.

Айнаш ортаға құрылған қазақтың киіз үйінің қасына келіп, көп дүниені түсін­діріп тұрғанда, блокнотына әлдене жазып жүрген ат жақты арық америкалық бірдеңе деп шүлдірлеп сұрақ қойған. Ай­наш ол кісіге көзін төңкеріп бір қарады да, сөзін жалғай берді. Сұ­ра­ғы­на жауап ала алмағанына америкалық басын қал­тылдатып қипақтап қалды. Осы жайға сырт­тай куә болып тұрған Исағали да бір­түрлі жайсыз күй­ге түсті. 

«Апырмай, қонақтан ыңғайсыз болды-ау, жауап бере салса қайтеді?» деп іштей бір ойлап, амалсыз топқа ілесіп алға жүр­ді. Қонақтар тағы біраз бөлмелерді ара­лап, қазақтың қолданбалы өне­­рін, өткен-кеткен тарихына, тұрмыс-салтына қа­тыс­ты басқа да экспонаттарды қызық­тады. Тойған қаздай мамырлап басқан Ай­наш қыздың соңынан меймандар шұ­бырып үстіңгі қабатқа көтерілді. Бұл жер­де де батырлардың қару-жарақ, сауыт-саймандары сақталған экспозицияда Ай­наш әдеттегідей жібектей қою шашын серпіп қойып, ағылшынша төгілтіп сөй­леп жатқан. Әлгі ат жақты америкалық тыныш тұрмай тағы да бірдеңе деп сұрақ қойсын. Айнаш сөзін үзе бе­ре ол кісіге бұ­ры­лып бір қарады да, тұтығып барып өз әңгімесін жалғап кетті. Америкалық блокнотын түртпектеп, көзін жыпылық­татып қызарақтап қалды. Исағали тағы да жерге кірердей боп қысылды. 

«Апырмай, жауап бермей мына қыз­ға не болды? – деп қиналды ішінен. – Жүзі­нен ізет төгілген қазақтың ибалы қызы си­яқты еді, адамша жауап бере салса қай­теді?» Әлгінде ғана жүрегін әлдилеген тәтті сезім сейіліп, біртін­деп буланып ұшып жатқандай.

Ақыры музейді жақсылап аралап қо­нақтар шығар есікке бет алған. Атриумда музей басшылары қонақтармен жылы-жылы қоштасып, сый-сыяпаттарын тап­сы­рысып әдемілеп-әсерлеп шы­ғарып са­лысты. Сол жерде үйіріліп тұр­ған­да Иса­ғали Айнаштың қасына келіп көңілде қалған түйткіл-ренішін сездірген. 

– Айна­лайын Айнаш-ай, бәрін де керемет жақ­сы өткіздің, бірақ ана кісінің сұра­ғы­на жауап бере салғаның жөн еді, – дегенді айт­ты. 

Айнаш ағасының ескертпесін мой­ындағанын сез­діріп, бір қызарып, бір бозар­ды. 

– Ағай-ай, қайтейін, кешіріңіз, – деді жанары боталап, елжіреген бүлдірген ерні өкпелегендей бұртия қалды. – Мен ағыл­шынша білмеуші едім.

– Жо-жоқ, керемет жақсы сөйледің, бә­рі риза болды, рахмет! – деп Исағали қыз­дың сөзіне келіспегендік танытты. 

– Мен ағылшынша білмеймін, ағай... Білген болсам ол кісіге жауап қайтарар едім ғой. Біз басты экспозициялар, негізгі экспонаттар туралы ағылшын тілінде жат­­тап аламыз. Жаңа да сол жаттаға­нымды ғана айтып шықтым. 

Мұны естіген Исағали сенерін де, сенбесін де білмей сілейіп тұрып қалды. Та­­қиялы бас талайды көреді деген осы екен-ау деп ойлады іштей. Сосын ыржиып күліп жіберді. Айнаш та жасаураған жа­нарын сүртіп, тәтті жымиды. 

– Бутафория! – деді Исағали басқадай ұрымтал сөз аузына түспей, басын шай­қап. – Осы біздің көп шаруамыз бу­тафо­рия болып бара ма, қалай өзі? Бәрі де көз­бояу, жалған... 

Сөйтті де басын тағы бір шайқап, алыс­­­тан келген қонақтарды соңынан ертіп сыртқа бастады. 

ҚАРА ҚҰЙЫН, АҚ КӨЙЛЕК

Ақселеу Сейдімбекке

 Соғыстан соңғы жоқшылық заман.

Аманжол алтыншыны бітірген жыл­дың жаймашуақ жазы болатын. Осы жазда нағашы атасы ауданға барып Аман­­жолға көйлек сатып әкелген. 

Шіркін-ай, көйлек болғанда қандай еді десеңізші! Көз қарықтырған аппақ... Ақ­панның ақша қарындай шытырлап тұр. Етек-жеңі де құйып қойғандай дәп-дәл еді. Иығы да тыртиған денесіне әп-әдемі қона кеткен. 

Бұғанға дейін кигенінің бәрі олпы-сол­пы бірдеңе – түсі қашып, түрі оңған ескі-құсқылар болатын. Ғұмыры бүйтіп дүкен­нен кім киім сатып алып көрді дейсің... Шеше жесір, ата жарымжан, біреудің те­сік-тозығын қанағат қылып өсіп жатқан жайы бар-ды... Қырық екінің күзінде со­ғысқа кеткен әкеден сол жылдың қы­сында-ақ «қара қағаз» келген. Әкей со­ғысқа кеткенде бұл Аманжол емшектегі екі айлық бала екен. Содан шеше жаз­ғанға жар қызығын, бұл Аманжолға әке мейірін көруді қатал тағдыр маңдайға жазбаса керек. Қайран шеше жалғызына жетімдікті сездірмейін-ақ дейді, бірақ жыр­тық дүниені қанша жамағанмен бү­тінделуші ме еді. Көбінде сол жыртықты жамайтын жамауға да қол жетпей қи­найды ғой... Жетімдік дегенің ең әуелі үс­тіңе киген киімнен, аяқта сүйреткен ке­біс­тен көрініс береді екен. Ақ көйлекке дейін Аманжол кішірейтіп пішіп, қыс­қар­тып кесіп, соғыстан қайтқан бір бәкене сол­даттың гимнастеркасын үш жыл ле­кер еткен. Қаншалықты кесіп-пішкенің­мен үлкеннің киімі бала шір­кінге қайдан үйлессін: үрген қарындай қолпылдап, бол­маса сырықта шошайған қарақшының шоқпытындай ере­пейсіз солпиып тұратын. Әнеу бір жылы шешесі біреудің май сіңген ала гүлді алжапқышын шол­тита пішіп шолақ жең көйлек жасап бер­гені бар. Соғыстан жаралы оралып, елге жете көз жұмған бір жамағайынның сұр шинелін бүктеп-бүріп, ықшамдап, қыс­тың қырауында пальто орнына киіп жүр­ді. Тағы бір таныстан атасы қалап әкел­ген әміркен бәтеңкені тырпылдатып міне­ки төрт жыл сүйреп келеді. Әлі күнге аяғы­на ілері сол... Шүкіршілік, жазда киіп жа­рыт­паса да, қыс баласында байпақ­пен, шұлғаумен орап-қымтап іліп жүруге бұл шәркей әбден жарап жатыр. 

Сөйтіп жүрген Аманжол ойда жоқта ап­пақ көйлек киіп, бір-ақ күнде жарқырап шыға келді дерсің... Өмірінде дәл өстіп қуанып көрген жоқ шығар, сірә. Ақ көйлекті киген сәтте өзін әуелей ұшқан аппақ көбелектей сезініп, мұрны біртүрлі жыбырлап кетті. Ақ көйлекті киіп, оның өзінікі екеніне сенерін де, сенбесін де біл­мей сипала­нып тұрған кезде есіне Қани­па қыз түсе қал­ған. Қанипа – көрші Ошақ­бай ата­ның ерке-тотай кенжесі, Аманжолдың сы­нып­тасы. Есіне түскен бойда жүгіріп сыртқа шығып, Ошақбай үйінің алдын ойқастап екі-үш рет олай-бұлай жүріп өтті. Үшінші ретте мұны Қанипа да байқап қалған екен, шолжыңдай еркелеп мұның қасына жетіп келді. Сон­соң айналшықтап көйлекті шұқылап біраз қызықтаған болды. Матасын бай­қағансып, Аманжолдың білегін оңдырмай шымшып та алды. 

– Неткен әдемі! – деді шын таңырқап. – Аппақ қар секілді екен! 

Көйлегінің көрші қызға ұнағаны Аманжолды тіпті тебірентіп жіберді. 

– Атам сатып әперді! – деп қылқиған мойнын тіктеп, қораздана кекиіп қойды.

Қанипа ақ көйлектің жеңін бір сипады да, үнсіз қалды. 

– Дүкеннен... дүкен болғанда ауданнан сатып әкелді, – деді Аманжол көйле­гінің қадір-қасиетін ұқтыра түскісі кел­гендей.

Қанипа үнсіз. Өзінің үстіндегі ескірген көк-әлеміш көйлегіне бір қарады да, жүзін төмен салып теріс айнала берді. Сол бой­да соңына бұрылып қарамастан томпаң­дай жүгіріп үйіне қайыра кіріп кетті. 

Аманжол ертеңінде де, одан кейінгі күн­дері де күніне бір уақ ақ көйлегін киіп, Ошақбайдың үйін төңіректеуді шығарды. Қанипа үйден шығып ақ көйлек киген мұнымен тілдеспейінше ата қаздай ой­қастап сол маңайда жүріп алатын бол­ды... Осы ауылда сы­нып­тас екеуі ғана. Жастары шамалас болған соң көңілі кө­бін­де Қанипаны іздеп тұрады. Қалған ба­ла – біреулері ересек, мұрындарын шүй­іріп мұны менсінбейді, енді біреулері бас­тауыш сыныптың бүлдіршіндері, мұның тілін ұғатын бірі жоқ. Күз түсе ірілі-ұсақ осы бала біткен қайтқан қаздай шуласып, орталық фермадағы мектепке қарай шұбайды. Өйткені бұл жерде мектеп жоқ, ауыл кішкентай. Турасында, ауыл дейтін, ауыл да жоқ мұнда... Жайлау да емес, ой да емес, Мойынқұмның шалғайында шо­шайған оншақты малшы үйі ғана. Сол оншақты үй маң даланың әр тұсында бір-бірінен үріккендей оқшау қараяды. Қоғамдасып іргелесе отырса нетті, бір үй мен екінші­сінің арасы ел көшкендей. Қыс­­та қара боран ысқырып, жазда қара құйын ке­зіп жүргені ауыл ішін. 

Күнде кие бергесін бе, әлде терден, әл­де топырақ ұшырған желден Аманжолдың ақ көйлегі бірер күннен соң кірлеп қал­ды. Шешесі кірлеген көйлекті шылап­шынға салып, сабынын көпіршітіп тап-таза етіп жуып берді. Сонсоң оны сілкіп-сілкіп үй іргесіндегі түп тобылғының үсті­не жая салды. 

– Балам, байқап жүр... Көйлегіңді бұ­зау-торпақ жалмап кетпесін! – деп ескер­тіп қойды. 

Аспан тұздай көкпеңбек, күн барынша шаңытып тұрған. Талма түстің таңдай кептірер аптабы бел ала бастаған мез­гіл. Қайнаған ыстық ауаның әсерінен құба жон, сары белде буалдыр сағым шал­қиды. Шілделіктің де шырылы сап тыйы­лып, тас төбеде шырылдап тұрып алатын бозторғай да ізі-ғайым жоғалған. Аман­дық болса, мынадай ыс­тықта ақ көйлек әп-сәттің арасында дың­ғырап кеуіп қа­луы тиіс, деген оймен Аманжол көп алыс­қа ұзамай, тобылғыны торып, көйлегін кү­зетумен болды. Сөйтіп жүргенде әлде­бір көк ке­сірткенің тобылғыға тырмысып шығып бара жатқанын көзі шалып, жүгі­ріп келді де әлгі бәлені шыбықпен қа­ғып түсірді.

– Көйлегімді былғамақсың ғой, ә! – деп жерге домалап түскен кесірткені түрт­пек­теп қойды. 

Кесіртке шаң-топырақтың бетімен тар­ғаяқтап қаша жөнелді. Аманжол айна­ланы бір шолып, ақ көйлек ор­нын­да, былайғы малдың жоқтығын байқап, «қап, бәлем, сені ме» деп көк кесірткені қуып берді. Көк кесіртке шет­кер­гі шым­дауыт бір інге жете берген кез­де шолтаң­даған құйрығын аяғымен баса қалған. Бәрібір кесіртке тырбаң­дай жанталасып, сып беріп інге кіріп кетті. Қараса – құй­рығы үзіліп сыртта қалып қойыпты. Иіріліп, шоршып жа­тыр. Аманжолдың есіне атасы айтар бір тәмсіл түсіп, соны тақпақтай жө­нелді:

– Алтын басым аман болса, 

 Алты күнде тірілем.

Жез құйрығым аман болса, 

Жеті күнде тірілем.

Сосын бір кесек таспен ирелеңдеген құй­рықты жаншып бастырып, шаңын бұрқыратып топырақпен қалың етіп кө­міп тастады.

– «Жеті күнде тірілем» дейді екенсің. Ал енді тіріліп көрші! – деді үлкен бір ша­ру­аны тындырғандай бойын тіктеп. 

Осылайша өзімен-өзі мәз болып тұр­ған­да кенет ту сыртынан ысылдаған сұс­ты бір үнді естіген. Атасы аңыз ғып айтар айдаһар-жылан қыр желкесіне төніп қал­ғандай шошына жалт қарады. 

Жалт қараса, расында да айдаһар-жыланға ұқсас, жердің шаңын суыра үй­ір­ген бір қара құйын ысылдап жақындап қалыпты. Жер мен көкті жалғастырған иір діңгек секілді. Ұршықша үйіріліп, жоғарғы басы қайқаңдай кө­теріліп, тө­мен­гі жағы жер бетін суыра со­рып, дү­ниені алмап-жалмап келеді. 

Аманжолдың жүрегі зырқ етті. Зырқ ет­кені құйынның адам шошырлық құбыжық сұлбасынан емес. Мойынқұмның қара құйыны үйдің түндігін жұлып, ошақ басындағы ыдыс-аяқты үйіре көтеріп, ақсақ-тоқсақ тоқты-торымды тырапай асы­рып домалатып тастарын талай көр­ген. Қорқып қалғаны – сол алапат бә­лекет үй сыртындағы тобылғыға, мұның ақ көйлегіне тура­лай тартып келеді екен. Ойлануға да мұршасы келмей, жандәр­мен көйлегі­не ұмтылды. Бірақ тобылғыға жетіп үлгермеді. Қара құйын ысылдап ке­ліп ақ көйлекке бұдан бұрын жетті де, желп еткізіп оны әуелете көтеріп әкетті. Кө­теріп әкеткен бойда елпілдетіп-жел­пілдетіп оны анау шырқау биікте шыр­кө­белек айналған қара шаң­ның көмейіне тоғытып жіберді. Сөйтті де, мазақ еткендей мың бұратыла ирелеңдеп, мұның дәл қасынан ысылдай ұйтқып өте шықты. Аманжол не істерін білмей бір сәт алақ-жұлақ аспанға қарап абдырап қалды. Сосын-ақ қара құйынның соңынан ыш­қына ұмтылды-ай дерсің. Шапқан аттан жүй­­рік қара құйынның соңынан жанұшыра қуып берді. Ойнақ салған қара құ­й­ын жеткізер емес, мұнымен қуыспақ ой­на­ғандай бұлтың қағып бірде ана төбе­ден, бірде мына төбеден шыға келеді. Көк­ке әуелеп кеткен ақ көйлегі мүлдем жоқ, құйынның іші қалбалақтаған жапы­рақ пен шөп, бұрқыраған қою шаң. Көй­ле­гін көре алмаса да жанұшыра қуып келеді. Сәлден соң өкпесі өшіп, жүрегі лоқ­сып аузына тығылды. Түкірігі желім татып, көмейін шаң қау­ып, тынысы та­ры­лып кетті. Бәрібір қа­ра құйынның соңынан безек қағып жүгіре берді.

– Тәте... – деді қиналып, шешесін кө­мекке шақырған болды. Бірақ қарлыққан дауысы өзінен де аспай қалды. 

– Тәте, – деді тағы сырылдай демігіп, бет-аузын термен аралас айғыз-айғыз жас жуып кетті. – Менің көйлегім... ақ көйлегім...

Құла дүзге қарай бұраңдай қашқан құй­ынның соңынан жанұшыра жүгіріп келеді, ағыл-тегіл жылап келеді. Ақ көй­лектен мәңгі айырылып қаларын ойлағанда жаны шығып кете жаздап, аяғы-аяғына тимей ұшып келеді. Жалаңаяқ та­банын үшкір тастың тіліп кеткенін, тілін­ген жерден қан саулап келе жат­қанын сезеді. Бірақ оған аялдауға мұр­ша жоқ. Құстай ұшып жүгіріп келеді, ағыл-тегіл жы­лап келеді. 

– Тәте, – дейді құмығып, бірақ дауысы шықпайды. 

Көк аспанға қақшаңдай көтеріліп, шүй­кедей созалаңдаған қара құйынның лебін сезіп келеді. Ышқынып барып бір секірсе көйлегіне қолы ілінердей үміттене ұмтылады. 

Ауыл сыртындағы шұбардан тезек те­ріп жүрген Шағиман шешей қара құйын­ды бағана көрген... «Бісміллә, бісміллә, бәлекетінен аулақ», – деп қолын аластай сілтеп, күбірлеп тұрғанда, құйынның со­ңынан құстай ұшқан ұлына көзі түсті. Сол бойда иығындағы тезек толы қапты тастай бере, баласының соңынан жүгір­ген. Аманжол болса бұл кезде мың бұра­лып билей қаш­қан қара құйынмен бірге маң даланың манаураған көкжиегіне де жетіп қалған.

Қара құйынды енді қуып жеттім-ау деген сәтте Аманжол діңкелеп барып ома­қаса ұшып түсті. Сол бойда жел қуған да­ла­ның қаңбағы секілді бес-алты рет домалап кетті. Сілесі қатып есінен тана құлады. 

Не заматта есін жинап, көзін ашса – қасында шешесі отыр. Мұның басын тас қып құшақтап алған, жоқтау айтып зар­лап отыр... Зары сай-сүйегіңді сырқыра­тады. Сұм соғысты, сорын ашпай қойған тағдырын қарғап-сілейді. Боздағым аман болса – жалғыз ұлы бүйтер ме еді, мен жаз­ған өстіп қасіреттен қан құсар ма едім деп зарлайды. 

Аманжол шеше құшағынан босанып, үсті-басын қағып-сілкіп тұрып кетті. 

Бұл тұрғанмен Шағиман шешей тұр­ған жоқ. Сол шөке түсіп тізерлеген күйі алақанымен маңдайын тіреп, солқылдай жылап отырып қалды. Біреу қайтыс бо­лып кеткендегідей мақамды әуезге салып кәдімгідей жоқтауға басқан. 

– Тәте, жыламашы! – деп Аманжол ар­қа­сынан құшақтап еді, одан бетер дауыс созып, ағыл-тегіл теңселіп кетті. 

Әр жерде қараң-құраң тезек теріп қы­бырлаған екі-үш келіншек, ошақ басында қарайып күйбеңдеген бірер әйел Шағи­ман­­ның дауысын естіп, лезде жиналып қа­лысты. Алғашында Шағиманға басу айтып сабырға шақырып, ошарыла қор­шап тұр еді, бір кезде олар да ықылық атып, қосыла үн шығарып, боздап қоя бе­ріскен... Әйелдердің біреуісі шыт-орама­лын басынан жұлып алды да, шашын жай­ып жіберіп, жоқтауға басып, отыра кетті. Қалған әйел жаңа көргендей бірін-бірі құшақтап, айқай салып көрісіп жа­тыр. Жастау бір келіншек Шағиманды арқасынан айқара қапсырып, ойбай са­лып қоя берді. 

Үлкені бар, жасы бар көп әйелдің аяқ ас­тынан аһ ұрып бұлайша азан-қазан болғанын Аманжолдың бірінші көруі еді. Бұл оқыс көріністен шошыңқырап, шегін­шектей берді. «Менің көйлегіме бола тәте­лердің осыншалық бүлінгені несі» деп ал­ға­шында аң-таң. Бірақ байқайды, тәте­лері ендігі жерде Аманжолдың бұл арада бар-жоғын мүлдем ұмытқан сияқты. Мы­нау жыластарының жөні бөлекше, күйзе­лістері ақ көйлек емес, басқа дүние екенін бала жүрегі сезді... Жылдар бойы көкі­рек­те шер болып жиналған қасірет-нала, тартқан азап, көрген бейнеттері ащы за­пыран болып бір-ақ сәтте лақ етіп ақта­рыл­­ғандай. Бұғанға дейін қара тастай еңселерін езіп келген қайғы мен шер, қыс ызғар, жаз шаң жұтқызып, мұз арқалап, күл төккізген бейнет-сорасы, жүректі то­тияйындай улап келген өкініш пен күй­ініш жанартаудай лықсып көз жасымен жуылып жатқандай. Балғын денесін қай­ғы күйретіп, құрт жегендей бүгіліп қалған жап-жас келіншектер жар қызығын көр­мей жатып мынау өгей өмір, өксікті тір­лікке қалайша тап болғандарына ашын­ғандай. Құдай басқа салған тайқы маң­дай, таз тағдырларын қарғап лағнет айтысқандай. Шыдамның да шекке жетіп, сабыр суының да сарқылған кезі осы сәт шығар... Қасіреттің зары өткен әйел біт­кен сарнайды, сарнайды да зарлайды. Ауа жетпей алқынып, құса болып өксиді, күңірене күрсінеді. Жан жарының қаза­сын жаңа ғана естігендей баршасы бір­дей аза тұтысады. Қабырғадан қан ақ­қан, толарсаққа мұз қатқан азапты күн­дердің, қиын-қыстау жылдардың бар қа­сіреті атқыдай ақтарылып енді ғана сыртқа шыққандай. 

Анадай жерде көлденеңдеп өтіп бара жат­қан Зәкәрия шал ұлардай шулаған қа­лың әйелді байқап, тор шолағының ба­сын бері бұрған. Көп жақындаған жоқ, не болды деп сұрамады да. Беліндегі ора­ма­лының ұшымен көзінің суағарын іліп сүртті де:

– Жетер енді... Доғарыңдар! – деп қар­лыға айқай салды. – Мына дүниенің төрт құбыласы сендердің көз жастарыңмен тү­генделер болса – баяғыда-ақ түгенделер еді. Барына қанағат, жоғына салауат етің­дер. Доғарыңдар зарлағанды! 

Зәкәрия шал солай деді де, шыбындаған тор шолағын бір тебініп, өз жөнімен кете барды. 

Әйелдер ықылық атып өксіп, аһылап-үһілеп күрсінісіп барып жылағандарын да, шулағандарын да тоқтатты. 

Қара құйын болса қазалы қалың әйелді мазақ еткендей ойнақ салып көкжиекке сіңіп бара жатты.

ДОЛДАШ АҒАЙДЫҢ КІТАПТАРЫ

Қалада тұратын Қабдолданың ауылда тұратын Долдаш деген аға­­сы бар. 

Қара танығандай ғана сауаты бол­ға­нымен осы Долдаш ағасы кере­мет кітап­құмар кісі. Оқитыны кілең соғыс ту­ралы кітаптар... Аудан орталығына бара қал­са алдымен кітап дүкеніне бас сұқ­пай көңілі көншімейді. Дүкенге кірген бой­да іздейтіні соғыс жайындағы жаңа кі­тап­тар. Соғыс болғанда, бертінгі Ұлы Отан со­ғысы. Сатушы қыз да Долдаш ағай­дың осы мінезін әбден біліп алған, соғысқа қа­тысты жаңа дүние түсе қалса ағайға деп сүрлеп, сақтап қояды. 

Долдаш қаладағы Қабдолда інісінің үйі­не де қыдырыстап екі-үш жылда бір келіп-кетіп жүреді. Келген сайын алды­мен қаланың кітап дүкендерін, қаптаған дүңгіршектерді айнала аралап, ауылға бір құшақ кітап арқалап кетеді. Бірде, жо­лы түсіп Мәскеуге бара жатқанында Қаб­долдаға да әдейілеп кітап тапсырып жі­бер­ген. «Келесі айда Мәскеуге барам деп­сің ғой, – деп жазыпты хатында. – Сол жақта Михаил Алексеев деген жазушы­ның «Сталинград» деген романы шығып­ты. Газеттен оқыдым. Былай салақсып ұмытып кетпей, ағаңа сол кітапты тауып ала кел». 

Ағасы солай деп тапсырма бер­ген соң, амал қайсы, Қабдолда сарылып іздеп әлгі кітапты тауып әкелген. Тағы бір­де Долдекең қалаға меймандап келіп, Қабдолдадан «үлкен кітапханаға енгізіп жіберуін» сұрағаны бар. Қабдолда ретін тауып, келісімін алғызып, кітапханаға кір­гізді. «Кірем де шығам, ертең ауылға қай­тармыз» деп отырған ағасы сол кітапха­наға шым батып, үш күн бойы шықпай қал­ған. Қызметке жиналғандай-ақ ба­рын киініп, байлауышын тағынып ерте­мен кетеді, қас қарая кітапхананы жа­уып бірақ қайтады. Жеңгей жүр самауыр­дай бұрқырап, көк көйлекті көптің біріне қолды болғаннан сау ма, мұнысы несі-ей мұның деп. Долдаш ағай ондайда марқа қо­зының маңырасындай ғана момақан үнмен «кітап оқыдым» дейді де қояды. Бас­қадай жауап та, сөз де жоқ. 

Үлкен кітапхананың кітабын үйге бер­гіз­бейді, оның үстіне қалалық «пропис­ка­­сы жоқ» ауылдан келген ағай­ынға кі­тап сұрату тіпті қиын. Амал жоқ, Дол­де­кеңнің сол жерде тапжылмай отырып кі­тап оқығаны рас та шығар. Бірақ Қаб­дол­да байқайды, ағасының орысшасы он­шалықты емес. Амандасып, нан сұрай­тын шамада ғана тілі бар. Сонда әлгіндей сүбе қарыс томдарды қалай аударып жүр деп кейде ағасына күдік қылады. Оның үстіне ол кісінің зырлап тұрған жүйріктігі тағы жоқ, буындап, жаялық ерні жыбырлап, қинала сыбырлап оқиды. Сөйтіп ежік­­теген кітабының қайсыбірі оңайлық­пен алдырмай, айларға созылып кете­ді. Соған қарағанда ағасының бұл істеп жүр­гені әрекеті көп, берекеті жоқ баян­сыздау тірлік екенін Қабдолданың са­райы сезеді. Бірақ көзін ашып жөн сөз ай­тайын, сыр тартайын десе ағасының кө­ңіліне келе ме деп үндемейді. Мейлі, ер­кі білсін, зеріккеннен тапқан хоббиі шы­ғар дейді де қояды.

Сол кітапқұмар ағасынан Қабдолда бір­де жеделхат алған. Турасында ағасы емес, жеделхатты жеңгесі салыпты. «Ағаң сырқат. Соңғы кезде төсек тартып қалды. Келіп кетсеңші» деп, әншейінде ауыздыға сөз бермес жорға жеңгесі қыс­қа ғана қайырыпты.

Ерте көктем еді. Жаз шығып, күн жы­лына ел жаққа Қабдолда онсыз да жина­лып жүрген. Жылдағы әдеті сол. Жеңгесі де қалалық қаратаяқ қайнысының жаз болса отбасымен ауылға бір соғып, аға­сының үйінде ақ ішіп, аунап-қунап қай­та­­тынын білетін. Соны біле тұра шұғыл ша­қыртып отыр. Тегі, қайыспас қара нар­­дай көретін қайран ағасына шыны­мен бірдеңе болған... 

Қабдолда жұмыстағы бәкүн-шүкін шаруасын тездетіп реттеді де, келесі күні асығыс жолға шығып кетті.

...Жалғыз ағасы Молдаш соғысқа кет­кенде Долдаш небәрі он жастағы қарша­дай бала екен. Молдаш – осы Қабдолда­ның әкесі болатын, жарықтық соғысқа сол кеткеннен қайтпапты. Сталинград тү­бінде ерлікпен қаза болғаны жайында қыс ішінде тілдей «қара қағаз» келеді. Бар болғаны сол ғана. 

Соғыстың ауыр жылдары. Жеңгесі күні бойы колхоздың қара жұмысында, кешке сүлдесі құрып сүйретіліп үйге әзер жетіп жүреді. Киген көйлек үсте кепкен ке­дей­шілік кез ғой... Жағдай солай болған соң үй шаруасы Долдаштың мойнына түседі: сиырды сауады, қорадағы төрт-бес қойға қарайлайды, үйге от жағып жылытады, жаз­­да шөп шауып, қыста қи күрейді. Оны­­­­мен ғана тынбай, әлі бірге де толма­ған Қабдолданы бесікке бөлейді, астын тазартады, орауын жуып-шаяды, емізеді. Емізе қоятын ол кезде емізік те жоқ, сүтті аузына толтырып алып, бүлдіршінге тілін сорғызып тамақтандырады. Қойдың құй­рық майын қосып, жарманы езіп ботқа жасайды. Қабдолда қасыққа үйрен­ген­ше сол ботқаны да шым-шымдап тілінің ұшымен сорғызып жегізіп жүрді. 

Соғыс аяқталысымен колхоз әлі бұға­на­сы қатпаған Долдашты да өзінің қара жұ­мысына салып жіберген. Соғыстан соң­ғы көтерем ел, тұралаған шаруашы­лық, жұмыс қолы жетіспейді... Содан жең­гесі кенеттен қаза болып кеткенге дейін колхоздың қаймалысқан кәкір-шүкір шаруасынан көз ашқан жоқ. Ұс­та­да көрікші болды, көмір тасып, қар кү­реді, мал күзетті, кейін тракторшының кө­мекшісі болды. Сөйтіп жүргенде, қыр­қын­шы жылдардың соңындағы қатты бір қыста боранға қалып, қос өкпесі қа­бы­нып жеңгесі дүние салды. Долдаш ол кез­де он жетіге толса да, бұл жағдай жы­ғылғанға жұдырық боп қиын тиді. Тұл­дай жетім қалған Қабдолданы содан бы­лай қолынан жетектеп жүріп өзі оқытып, өзі асырап жеткізді. Қабдолда үшін Дол­дашты әскерден де қалдырды. Өстіп жү­ріп үйленудің де қиюын келтіре алмай ұзақ уақыт бойдақ жүріп, отызға іліне бас құрады. 

Содан кейінгі өмірінің баршасы темір трактордың үстінде өтті. Қыстың қыра­у­ында мұз жастанып, қар төсеніп малшы­ларға шанамен жем-шөп тасыды, қалың қарда жол аршып, отын сүйреді. Жаз бойы тағы да тыным жоқ, пар айдайды, егін себеді, астық орады, шөп шабады, со­сын тағы да күн-түн демей жер жыр­тады. Әйтеуір дамыл бермес арпалысқан тіршілік болды…

Күн түссе көлеңкеде де өрік өседі де­ген. Ағасының саясында Қабдолда, шү­кіршілік, ел айтқандай жетімдікті сезген жоқ. Не кием, не ішем демеді, бәрі да­йын, бәрі алдында. «Қарағым, тек оқуың­ды жақсы оқысаң болды» дейді ағасы. Осы­лай деген Долдекеңнің өзі бірдеңеге қо­лы жетіп, шырт түкіріп отырса бір сәрі ғой... Өзі де балалы-шағалы, бірінен тарт­са біріне жетпей жатқан жоқшылық за­ман. Әрине, жалғыз ағасының жағдайын көріп-біліп жүрген Қабдолда да жетесіз бол­ған жоқ, ерте есейіп, өжет боп өсті. Жасынан ширап, таралғыдай тартылып алды.

Мектепті бітірген бойда ағасы қара­жа­тын қалтасына салып, Қабдолданы қай­қайтып қалаға қоя берген. Абырой бол­ғанда, Қабдолда да ағасын артық қи­намай, оқуға сол жылы түсіп кеткен. Бұл бір құдайдың өзі қолдаған үлкен қуаныш­тардың басы болды. Долдекең бесінші курс­қа барған күзде інісін үйлендіріп, қа­ладағы бір асханада ұлан-асыр той жа­сап берді. Сөйтті де ертеңінде өлмелі бір кем­пірдің жалғыз бөлмелі жыртық «вре­мянкасына» бөлек шығарып, «енді мынау қалаға судай сіңіп, тастай батыңдар» деді де, өзі ауылға тартып отырды. Осылайша ағасы елде, Қабдолда болса зерлі қара көзілдірік киіп, қара мұрт қойып қалада қала берген. Сол жылы оқуларын ойдағы­дай бітірісіп, сәті түсіп келіншегі екеуі де жұмысқа орналасты. Балалы-шағалы бо­лысты, кейін қаланың ортасын ойып тұ­рып самаладай жарқыраған жаңа пәтер алысты. Былайша айтқанда, біреуден іл­гері, біреуден кейін қалт-құлт ел қатарлы өмір сүріп кетісті. Қарап отырсаңыз – со­дан бері де сарқырап талай су ағып, жыл­жып талай жылдар өткен екен.

Шүкіршілік, бүгінде ел де етегін жауып, еңсесін көтергендей халде. Көп сөзге жоқ, кәрі қойдай тартыншақ Долдаш ағасы да ердің жасы елуден асып, қазірде дөң­геленіп қарны шыққан, қабағы қалың тартқан кейіпте. Ұлдарын ұяға, қызда­рын қияға қондырған олар да жеке-дара бір әулет. Соған қарамай «інім» десе аға жазғанның әлі күнге жаны жоқ, ботадай елпілдеп тұрғаны. Інісінің ауылға айна­лып жылына бір соққанын місе тұтпайды, қарадай іздеп, сағынып жүреді. Айбақ­тап, айғыздап айына бір хат жазып тұ­рады. Ағасының екі-үш хатына Қабдолда шолақ қайырып жалғыз хатпен жауап беріп құтылады. «Жұмыстан қолың ти­мейді, білемін, бәрібір біздің сәлемді қабылда» деп елдегі өзгерістерді, ауыл жа­ңа­лығын, көрші-қолаң, малжанның аман­дығын тәптіштеп тізіп жібереді. Әр ха­тының соңын «соғыс жайындағы жаңа бір кітап көзіңе түссе байқай жүр» деп ескертумен аяқтайды. Қызмет бабында­ғы адамның кітап қарауға уақыты бо­лушы ма еді, аға тілегін Қабдолда көбінде ескерусіз, жауапсыз қалдырады. Рас, кей­де, ыңғайы келіп кітап дүкеніне кіре қал­са, соғыс жайында кітапты іздестірг­ен де болады. Әншейін ағасының көңілі үшін ғана. Баяғыда бір-екі рет посылка­мен төрт-бес кітаптан салып жібергені есін­де. Әйтпесе арнайы кітап іздеп дү­кен­­ге бас сұққан емес.

Сүйткен ағасы аяқ астынан шақыр­тып жатыр… Темірдей тірегі, қарқарадай қара тауы бар сияқты жүруші еді. Сол тірегі тітіреп, тауы шайқалып кеткендей күйге түсті Қабдолда. Әйтпесе қартайып тұрғаны шамалы, қайрат-сөлі бойында, айдың-күннің аманында не жетті дейсің ағасына… Жеделхатқа қарағанда былай­ғы ыңқыл-сыңқыл емес, шынымен бір қи­ын жағдай болған.

***

Қабдолда жол бойы көңілі ширығып ма­засыз күйге түсті. Долдаш ағасын ой­лап, жүрек шіркін мейіріммен тебіренеді, сағынышпен толқиды. Жалғыз ағасының өзі үшін қаншалықты қымбат екендігі са­насына енді ғана жетіп, ішкі өзегі қант­тай еріп салды... Ағасының шын қадірін енді ұққанын қарашы. Аға – бор, іні – тас деген тегі осы шығар. Аға емес, же­тімдікті сездірмей, еңсесін ездірмей қор­ғаштап өсірген әкесі екен ғой мұның. Әке­сі болмаса да, әке орнын жоқтатпа­ған жарық жалғандағы жалғыз туысы екен. Бұл өмірде ойлағаны оңынан шы­ғып, үмітті үлеске, сыйлы сыбағаға қолы жеткендей болса – соның бәрі осы Дол­даш ағасының арқасында бопты. Тірнек­теп жинап, тырнақтап құрап жүріп мұ­ны қатарынан қалдырмай аман-есен ел қылды. Әйтеуір өзі көксеп жете алмаған, көкіректе қайнаған арман-мұңның бар­шасын жалғыз інісіне үміттегені анық. 

Бұлар да әлдеқашан өз қолдары өзде­рі­не жетіп, үйлі-баранды болса да, бәрібір аға шылауынан шыға қоймапты. Басқа­сын былай қойғанда, жылдық бір соғым­ды Қабдолдаға қалаға жеткізіп беру үй­реншікті әдетке айналып кеткелі қа­шан... Өзі қасынбағанның айызы қану­шы ма еді. Жылдар өте соның бәрін аға­сы жасауға міндеттідей саналарында бір мещандық ахуал қалыптасып кеткен. Іргесі бөтен болса да інісінің сол еркелігі­нің бәріне ағасы көніп келеді, көтеріп ке­леді. Дарқан жүрек осындай ағадан қай­тіп қана айналмассың мұндайда...

Ойы түскір сан-сапалақ шиыршықта­лып, сары уайымды сапырып Қабдолда ауылға да жеткен. 

Долдаш ағасы расында да қатты ауырып, оңдырмай құлапты. Соңғы кез­де көбейіп ба­ра жатқан шет жұрттық қайсыбір тұ­мауды аяғымен көтеріп, ақы­ры әлгі бә­лені асқындырып, аудандағы ауру­ханаға түсіпті. Содан көлденеңнен жабысқан дерт жүрекке шауып, қиын боп бара жат­­­қан соң, әлдеқандай қауіп қылып іні­сін ша­қыртқан екен. 

Қабдолда келгенде ағасы басын қал­қи­тып ауруханадан үйге шығыпты. Жазылып кеткені шамалы сияқты, бадам­дай бағылан денесі суалып, ине жұтқан­дай бүкшиіп қалыпты. Дөңгеленген кү­рең жүзі қуарыңқырап, көптен қырын­баған сақал-мұрты сепсиіп бозжағал тар­тыпты. Күрк-күрк жөтеліп, әлсін-әлсін жү­регін ұстап деміге береді.

– Жұмысыңнан қалдырдым-ау сені! – деп інісінен кешірім өтінгендей болды.

– Ештеңе етпес.

– Ғұмыры аурухана дегенді білмеп едім, оны да көріп қайттым, – деді ағасы.

– Ағаң аурухананың ғана емес, о дү­ни­е­нің есігін көріп қайтты, – деп тегене­дей төңкерілген жеңгесі сығымдап көзіне жас алды. 

Қара нардай қайрат иесінің қарадай мү­сәпір боп қалғаны, осыншалық морт сын­­ғаны біртүрлі аянышты еді. Қабдолда аға­сының қадіріне енді жеткенін сезініп, бұл жолы екеуі ұзақ-ұзақ сырласты. Ағасы ба­сына қабаттап жастық салып төсекте, бұл болса орындық қойып етектесе қа­сында отыр. Осылайша екеуі түннің бір уағына дей­ін шер тарқатып, жырдай со­зып әңгі­ме соқты. Сабарман мінез көрсе­тіп, ағам­сы­нып әңгіме бастаушы Долде­кең, Қаб­дол­да болса ізетті шәкірт, ұйып тыңдаушы. 

Бар өмірімді сені асырап жеткізуге ар­надым, соғыста өлген ағамның аманатын орындадым дегенді сездірді Долдаш аға­сы. Інісінің үлкен азамат, шен алып, шек­пен кигендей қалалық қызметкер болға­нын, оның да ұл өсіріп, қыз мәпелеп отыр­­ғанын көз қуаныш ететінін бай­қатты.

– Бір есептен келгенің де жөн болды, өзіңді сағынып жүр едім, – деп күрсініп қойды.

Қабдолданың бір таң қалғаны – Долде­кең қырық жыл бұрын соғыста өлген аға­сын қайта-қайта ауызға алып, дұғадай қайталай бергені болды. Қайран ағай аза­­маттың бозтайлағы еді деп күңіренеді. Маңдайымнан сипаған алақанының та­бын әлі күнге сеземін дейді. Тұйыққа тіре­ліп, қиналған сәттерде әкемдей бол­ған ағамның ыстық мейірі қашанда қуат беретін. Жыласам уатып, тоңсам жылыт­қандай болатын дейді. Кейінгі өмір мені маңдайымнан сипап көрген жоқ, ащы­ның да, тұщының да дәмін бір кісідей тат­тық. Сондайда ылғи да аға рухы бірге қасымда жүрді. Қазір де аруағымен же­беп, екеуіміздің әңгімемізді үнсіз бір шетте тыңдап тұрғандай сезінемін дейді.

Үш сыныптық қана білімі бар, ғұмыр бойы түздің шор аяқ тірлігімен от басын­да сарылған ағасына Қабдолда нендей уәж айтсын. Бұл әңгімесін немқұрай бас шұлғумен құлағынан асырып жіберген.

Үш сыныптық білімі бар деп жүрген Дол­даш ағасының жинаған кітаптары сервантқа толып қалыпты. Бұрындары келіп-кетіп жүргенде бұл кітаптарды ба­лалардың оқулығы шығар деп көңіл қой­маушы еді, енді байқаса кілең соғыс ту­ра­лы кітаптар екен. Қызылды-жасылды, алалы-қаралы, қаз-қатар тізіліп тұра қап­ты. Ағасының өмір бойы тірнектеп жина­ған рухани қазынасы тегі осы секілді. 

Қабдолда ерінбей-жалықпай сөредегі кітаптарды санағандай бір-бірлеп ақта­рып шықты. Көбісі орысша, ішінара қа­зақша кітаптар да кездесті. Бірер қолбас­шының естелік-мемуарлары, «Ұлы Отан соғысының тарихы» атты үлкен екі том­дықтан басқасы түгелге жуық көркем шығармалар екен. Қабдолда олардың іші­­нен өзінің баяғыда Мәскеуден жібер­ген жалғыз кітабын ғана тапты. Басқа­дай сәлемдемелері әжетке жарамай қал­ған ба, бұл арада көрінбеді. 

Деп тұрғанда, Қабдолда тағы бір қы­зыққа қайран қалды... 

Кітаптардың баршасы Сталинград май­­­даны туралы екен. Диссертация қорғайын деп жүрген аспиранттай, Долде­кең тек Сталинград жайындағы кітап­тарды жинай беріпті ғой... Апырмай, ағай­дың бұнысы несі екен?

– Бірінде болмаса бірінде сенің әкең, ме­­нің ағам Молдаштың аты кездесер ме екен деп көп іздедім. Бірақ әлі күнге таба алма­дым, – деп жауап берді ағасы бұл сұраққа.

Мұны естіген Қабдолданың қияқ мұр­ты қисайып, көзілдірігі сусып түсіп кетті.

– Үйбай, аға... бұлар көркем шығарма­лар емес пе! – деді тілі құрғыр тұтығып.

Төмен қарап тұқырайған ағасы мақұл­дағандай басын изеді.

– Мейлі ғой, – деді түңілгендей сыңай­мен. – Бәрін-ақ сүзіп шыққандай болдым, бәрібір кездестіре алмадым... «Қара қа­ғаз­дың» ерлікпен қаза тапты деп келгені есімде. Ондай ерлікпен қаза болғандар­дан бір белгі, із қалуы тиіс еді.

Қабдолда иығын қиқаңдатып, басын шай­қады. Сосын самсаған көп кітапты ала­қанымен бір сипай өтті де:

– Аға, сіз қызықсыз... мыналардың кө­бі­сі көркем шығармалар, – деді тағы да қай­талап. – Ал көркем шығармаларда адам аттарын жазушы ойдан шығарады. Кі­таптағы оқиғаларды да жазушы өзінің қиялымен қиыстырып жазады...

Долдаш ағасы басын әнтек көтеріп, Қаб­­дол­даға кіртиген сулы жанарын жалт ет­кізді.

– Оттапсың! – деді, аузынан түкірігі ша­­шырап кетті. Дауысы да шәулі бүркіт­тей шаңқ ете қалды.

Інісіне алғаш дауыс көтерді. 

Содан жатқан жерінде қыстыға жөте­ліп, аузын басып ары қарай аунап түсті.

Қабдолда не айтарын білмей ұрты жы­бырлап меңірейді де қалды.

Аздан соң ағасы аяғын төсектен түсі­ріп, созалаңдап барып орнынан тұрып кетті.

 – «Қиял» дейді... қайдағы қиял? Ол жер­­де қырғын болған. Әкең де сол қасап­қа түсіп мерт болды. Қиялы несі мұ­ның! 

Осы сөздерді айтқанға қиналып шар­шап қалғандай. Тағы да ауа жетпей жү­ре­гі алқынып, күрк-күрк жөтеліп алды.

Соншалықты осы мен нені бүлдірдім дегендей Қабдолда аң-таң.

– Оттапсың! – деді ағасы демігіп. Бір­ақ бұл жолғы үнінде зіл байқалмады.

Тілсіз қалған осы бір сәтте Қабдолда­ның да санасына бір сәуле түскендей бол­ған. Ағат кеткенін енді ғана ұққан­дай. Аузына ақталар сөз түспей, төсекте бүк­ши­іп отырған ағасының арқасынан ер­ке­леп құшақтай берді. 

Қалай болғанда да әлгі сөз аға көңіліне қатты тиген сияқты. Долдекең қайтып үн­деген жоқ, басын изеп «бара бер» де­генд­ей інісіне ишарат жасады да, төсе­гі­не жантайып жатып қалды. Айтар сөз та­ба алмай Қабдолда ағасының қасында қи­пақтап аз-кем тұрды да, есікке бұрыл­ды.

Жолдан шаршағандығы бар, оның үс­ті­не түн ортасы ауған мезгіл, дем алмақ­қа өз бөлмесіне барып қисайды. Ағасы­ның бөл­месіндегі жарықты сөндіріп шы­ғып еді, аз­­дан соң оның сырт етіп қайта жан­ғанын естіді. Тегі сыртқа шықпақшы ғой деді де қойды. Бірақ ағасы сыртқа шық­­қан жоқ. Оны да біраз уақыт байқап жат­ты. Ағай­ды ренжітіп алдым-ау деп кө­ңілі қа­­барып, іші-бауыры елжіреп алаң­дап жатқанда кө­зі ілініп кетіпті. Алаң кө­ңіл қа­шанда құс ұйқы ғой, не заматта шо­шып оянып, біреу шымшып алғандай атып тұрды.

Сібірлеп терезеден таң қылаң беріпті, бөлме іші буалдыр. Долдекеңнің бөлмесі жақта жарық әлі жанып тұр, бірақ еш­қан­дай үн шықпайды, тым-тырыс.

Қабдолда жалаң аяқ башпайының ұшы­мен басып, ағасының бөлмесінің есі­гін жайлап ашты.

Бір Аллаға сиынып жүрегі аузына ты­ғылып қорқып-ақ келіп еді... Қос жанары жасаурап, жаратқан иесіне жалбарынып-ақ келіп еді.

Иә, тәубе, Долдаш ағасы танауы дел­диіп, шалқасынан түсіп быр-быр ұйықтап жатыр екен. Бала секілді жүзінен қуа­ныш есіп, ұйқысы тіпті тәтті. Әлдебір қа­лыңдау кітапты кеудесіне қыса құшақ­тап алыпты... Кітап оқып жатып ұйықтап кеткен ғой. 

Қасындағы орындықтың үстінде де ша­шылып төрт-бес кітап жатыр. 

Бәрі де Cталинград майданы туралы кі­таптар...

«ОБЛАВА»

Айсұлтан жастар газетінің облыстағы меншікті тілшісі еді. Проблемалық мақалалар мен көлдей-көлдей очерк­терді, көркем әңгіме-повестерді бұрқыратып жазып, ел назарына іліне баста­ған бұла кезі. Келешекке тай сойғандай талаппен, тас бұзғандай тәуекелмен тет­кіп жүрген албырт шағы. Әйтсе де, әзірге бәрі бұлыңғыр, қарлығаш арман қанат қағып қай биікке самғатады, қай төбеге қонғызады – ол жағын болжап-білу қиын-ды. Деп әсерде жүргенде, асық ұтыс заман-ай десеңші, Айсұлтанның көктен сұ­раған тілегін жерден бере салған... Аяқ ас­тынан Алматыға қызметке шақырылды. Қызмет болғанда қандай десеңізші... Көптен көксеп жүрген жастар газетінің ор­талық аппараты емес, оған шақыртса да Айсұлтан үшін үлкен қуаныш қой... Рес­публикалық партиялық газеттің өзіне, айбыны зор аға газеттің редакциясына жұмысқа шақыртты. 

– Аяқ алысыңызды біраздан байқап жүрміз. Талабыңыз бар, – деді Жапекең. – Аппаратқа келіңіз, әдебиет бөлімін қо­лыңызға алыңыз... Үш айға шыдасаңыз – пәтер мәселеңізді де шешіп қалармыз. 

Жапекең деп отырғаны – Жаппар Бай­та­сов. Аға газеттің бас редакторы, яғни бі­рінші басшысы. Партия орталық коми­те­тінің білдей мүшесі, Жоғарғы кеңестің айтулы депутаты. Былайша айтқанда, түкірігі жерге түспейтін, азуын айға біле­ген дөкейіңнің нағыз өзі. Алапаты артық, айбары басым кісі.

Былайғы ағайын қызды-қыздымен Ай­сұлтанды «таланттысың» деп мақтап жа­та­тын. «Сен дарынсың» деген қолпаш сөз­ге де құлақ шіркін үйрене бастаған. Со­лай бола тұра, Жапекеңнің дуалы аузы­нан шыққан «талабыңыз бар» деген жал­ғыз сөз – Айсұлтан үшін үлкен бағадай ес­тіл­ген. Бұл сөздің астарынан сол сәтте өзі­­нің жарқын болашағы жарқ еткендей бол­ған. Дөкей басшының тарапынан ке­лер күн­гі аялы қамқорлықты да аңғарып, шоң ағаның ақ батасын алғандай күй кеш­кен. 

Ал, «бөлімді қолыңа ал» деуі – бөлім мең­герушісі боласың дегені ғой. Мұны есті­ген­де Айсұлтанның жүрегі лықсып кө­мей­іне тығылды. Өйткені, жастар газе­тінің елдегі тілшісі мынау үлкен газеттің аппаратына қатардағы қызметкер болып келсе де – зор қуаныш, қызмет бабында шарықтап өскендік. Енді міне, Жапе­кең­нің «бөлім меңгерушісі» дегендей тосын ұсынысты айтып отырғаны мынау. Қай­та­лап сұраса бәтшағарың айнып жүрер деп қауіп қылып Айсұлтан үнсіз қалды. 

Жапекеңнің қара былғары креслосына шалқайып, айрықша маңғазданып, жар­­қыраған алтын тістерінің арасынан са­ғыздай созып сөйлегені болмаса – осының бәрі сәттік қана мезет болатын. Сол сәттік мезеттің түйінінде атын айтса жы­ла­ған бала уанатын бастықтың «үй мәсе­лесін де шешіп қалармыз» дегенін есті­генде... Айсұлтанның қан қысымы басы­на шапшыды. Гипертония дегенді есті­ген­мен білмейтін кезі, сөйте тұра қан қы­сы­мының миын жарып жіберердей бол­ғанын анық сезді. «Үш ай шыдасаң» дей­ді, үй дегенің қолында тұрған мықты ғой, тегі кезекті үйдің құрылысы сол үш айдан соң бітпек шығар. Елден келген Айсұлтан­дай жалаңаяқ пақырға үш ай емес, үш жыл күт десе де төбесі көкке жетпей ме!

Мінеки, өмірінің бастауында өстіп Ай­сұлтанның айы оңынан, жұлдызы солы­нан туып, арман еткен аңсарына кенет­тен кенеліп сала берді... Айналайын өмір-ай, мен саған өлердей ғашықпын дейді кө­ңіл құрғыры бұлың-бұлың алып-ұшып. Айналайын компартия, сенен асқан қам­қор жоқ, сенен асқан дана болмас дейді ет-жүрегі елжіреп. Ал, Жапекем десе – ене­сін аңсаған ботадай елпілдеп, көзіне ыс­тық жас үйірілетін халге жетті. 

 * * *

Сонымен, бала-шағаны уақытша елде қалдыра тұрып, Айсұлтан лауазымды жа­ңа қызметіне барша ықылас-ниетімен алаңсыз кірісіп кеткен. Бала-шаға де­генде – іркес-тіркес өмірге келген бір ұл, бір қызы бар-ды. Екеуі де былдыр-былдыр сөйлеген бүлдіршіндер, әйелі болса дәрі­гер. Балалардың екеуі де әзірге әке-шешенің қолында. Үлкендері ұл еді, ата дәстүрі бойынша ол баяғыда Айсұлтан­ның әке-шешесінің меншігіне өтіп, «ата­сы­ның баласы» болып кеткен. Қайткен­мен­де ана ғой, Орынтай бірде ауылға барғанда еміреніп, баласын бауырына ба­сып «құлыным» деп қапты. Онысын бай­қап қалған атасы айқай шығарып, ерін бауырына алып тулағаны бар... «Келмеңдер ендігәрі!» деп бұларды үйден түре қу­ған. Әйтеуір шешейдің тәк-тәк сабырымен әзер тоқтасты. 

Сөйтіп, бала дегенде бұларда қазір жал­ғыз қыз бар десе де болғандай еді. Соңғы бір жылдан бері ол да ауылда, үлкендер­дің қолында. Оның да Айсұлтан мен Орын­тайға қаншалықты бала боп жары­тары белгісіз. Үлкендерге мүлдем бауыр басып, туған әке-шешесін танымай кете ме деп те күдік қылады. 

Әрине, Айсұлтанның Алматыға қызмет ауыстырған жаңалығына әйелі балаша қу­анды. Оқып-тоқығаны бар, жоғары бі­лімді қай әйел жарқыраған астанада тұр­ғысы келмейді дейсіз. «Мен де жина­лам...» деп жұлқынып еді, «үш айға шы­да­­саңшы» деп Айсұлтан әйелін әзер тоқ­татты. Қазір қоңыр салқын күз кезі, қыс ызғары да іргеде, өзіңе де дайын тұрған жұмыс жоқ, күткенің жөн деді. «Бәлкім, жаңа жылды жаңа пәтерде қарсы алар­мыз» деп әйелінің күпті көңілін жұбатқан болды. 

Осылайша Айсұлтанның жаңа қыз­мет­тегі бұрылуға мұрсат бермейтін қызыққа толы қымғуыт күндері басталды да кетті. Біреулер айтып жатады, қызмет қолдың кірі деп. Садағам кетсін сол айт­қандар... Бұлай дейтіндер – сол қызметке қолы жетпей жүргендер болар тегі. Әйт­песе тәуір қызмет азаматтың көңілін өсі­ріп, мерейін арттырмай ма. Дос бар, дұш­пан бар дегендей, беделіңнің биікте, абыройыңның аспанда болғанына не жетсін. Жаңа қызметке келгелі Айсұлтанның да көңілі асып, мерейі тасып жүрді. Жап-жас басымен аға газеттің білдей бір бөлі­мінің меңгерушісі. Бүкіл елдің әдебиеті бар, мәдениеті бар дегендей, баршасы­ның проблемаларын көтеріп, өткір-өткір ма­қалалар жазуға кірісті. Бас толы идея, бойда буырқанған қуат, көкірек шіркін алып-ұшып беймәлім көкжиектерге асық­тырады. 

Арада зымырап бір ай өте шықты. 

Партиялық аға газеттің аппаратында, өңшең бір атағы жер жарған мықтылардың ішінде жұмыс істеу қиындау екен. Бірде газет редакторының бірінші орын­басары Балтекең – Балтабай Қасымбек­ұлы кезекті «лездемеде» әдебиет бөлімінен дайындалған бірер материалды «сойып сал­ды». Қатқыл сөйлеп қатты кетті... Жас­тар газетінің жеңілтек буымен жел­пін­генді доғарыңдар, болмас шаруаны, бос қиялды қысқартыңдар деді. Оқыр­манды да, өздеріңді де қысыр сиырдың уызынан дәмелендіргенді тоқтатыңдар деді. Деді де қарындашпен қара үстелді тақ еткізді. Онымен де қоймай, «Бұдан былай айға қарап ауыз білегендеріңді көр­мейтін болайын» деп сөзінің соңын бас шайқаумен бітірді. 

Ол кісінің үстелді тақ еткізгені – қатты ес­керткені екен. Былайша айтқанда, бұл жағ­дай енді қайталанса – өз обалдарың өздеріңе деп айдындағаны. 

Балтекең сөйлегенде әншейінде сөзге кө­сем, тілге шешен былайғы ағайын ауыз­дарына құм құйғандай үнсіз қалысқан. Шар айнасы шалқасынан шатақ кісі деп бә­рі де сескенетін сияқты. 

Балтекеңнің алғашқыда жай орынбасар, содан кейін бірінші орынбасар болға­нына да көп жылдың жүзі болыпты. Га­зет­тің бірінші бастығы бірінен соң бірі ауысып жатса да, Балтабек ағамыз міз бақпай қашанда орнында қала береді екен. Жұрттың сөзіне қарағанда, ол кісі бұл газетке уыздай жас студент кезінде ке­ліпті. Содан қызметін қарапайым кор­ректорлықтан бастап, біртіндеп сатылап өсіп, төбесімен көк тіреген қазіргі дәре­жесіне жетіпті деседі. Яғни, газеттің «кух­нясын» ішінен де, сыртынан да жатқа бі­ле­тін майталман. Тоғыз амалы, тоқсан тоғыз бұқтырмасы бар жытқыр маман. Маман ғана емес, сақарға салған сүйектей түсін де, ішін де бермейтін мықты бас­тық. Содан да болар, мұндағы жігіттер ол кісіні сыртынан «сұр кардинал» деп айдар тағысыпты. Ал, «сұр кардинал» со­ңыңа түссе инквизициядан бетер, түбіңе жетпей тынбайды деседі тағы да сол біл­гіштер. 

Әріптестері Айсұлтанды Жапекеңнің, яғ­ни үлкен бастықтың адамы санайтын. Расында да алыстан арнайы шақырып, осы жұмысқа орналастырған сол кісі ғой. Қатардағы қызмет емес, бастықтық лауа­зым берді. Көздері жоқ емес, осының бәрін ол қулар саусақтарын бүгіп санап отыр. Іштей сонысын малданып, көсеу ұзын бол­са, қол күймес деуші еді, бекер боп шық­ты. Өкше басар орынбасары жина­лыста мұның «кадрын сойып» жатқанда ләм деп арашаға сөз айтпады ғой... Аузы­на су толтырып алғандай-ақ жақ ашпай қалды. «Жас қой, тәжірибесі жетпей жат­қан шығар» десе де амалдыққа жетер еді. Өйтпеді. Тым болмаса қабағын көтеріп, Айсұлтан жаққа көз де салмады ғой. Не керек, ол кісі партиялық принципшіл­діктің, сын мен өзара сынның көкесін көр­сетті.

Өзін сыйлайтын әр мекеме сияқты бұл газетте де үш бастық бар. Үшіншісі – Сар­таев Айтан, редактордың орынбасары, до­ма­ланған тоқаш сары жігіт еді. Өз жұ­мысына ұқыпты, қақ-соқпен ісі жоқ, бір­тоға адам. Айсұлтан алғаш жұмысқа кі­ріс­кен күні үлкен басымен өзі келіп құттықтап, жерлес ағасы екенін айтып, оң шырай танытқан.

Енді міне, Балтекеңнің қатқыл мінез, қа­тал сынына ұшырап, абдырап отыр­ған Айсұлтан араша тілегендей көзінің ас­тымен Айтан ағасына қарап еді. Қайран қалды. Тап бір бұл үшін өзі ұятқа қал­ған­дай, сарғыш жүзі алабұртып, құла­ғы­ның ұшы­на дейін қызарып кетіпті. «Әй, бала-ай, байқамайсың ба?!» деп мұны жаз­ғы­ратын сияқты. 

Жеме-жемге келгенде үлкен бастықтан да, кіші бастықтан да қайыр болмасын ұғып, Айсұлтан «сұр кардиналдың» кәрі­нен қашып, сақ жүруді ұйғарды. Сақтан­бай қайтсін, амандық болса бір-екі айдан соң үй алуы тиіс, елден әйел, бала-шаға­сын жинап әкеліп, астанада бұл да ел қа­тар­лы өмір сүргісі келеді. 

Сол бойда Балтекең айтқан сын-ескерт­пелерден қорытынды шығаруға тыры­сып, жұмысының бағыты мен бағамына өзгерістер енгізуге ұмтылды. Бірақ, құр­ғыры шығармашылық жұмыста ондай­дың бәрін бірден өзгертіп, мінеки деп көр­сете де алмайды екенсің. Қалай десең де, екшеп сөйлеп, емеурінмен ұқтыратын аға газеттің ауыздығы Айсұлтанға оңай соқ­пады. 

Алматы күзінің арқа жылытар шуақты күндері мол ғой. Сондай жаймашуақ күндердің бірінде Айсұлтан мойнындағы галстугін лақтырып тастап, жағасы жай­лауда дәлізде кетіп бара жатқан. Қайдан шыққаны белгісіз, қарсыдан дуа­дақтың еркегіндей қаздиып Балтекең ұшы­­раса кетсін.

– Сіз өзіңіздің қай мекемеде істеп жүр­геніңізді ұмытып қалған екенсіз! – деп шүйлікті. – Ұмытсаңыз есіңізге түсірейін: бұл жер – ЦК-ның органы, партиялық ме­кеме. Шырағым, ендігәрі сіздің галстуксіз жүргеніңізді көрмейтін болайын! – деді.

Жарлық қатты, жан тәтті, содан кейін Ай­сұлтан қылғынып өліп бара жатса галс­тугін шешпейтін болған. Не де болса, үй алғанша бәріне шыдау керек.

Арада жылжып тағы бір ай өтті. 

Бірде Жапекең іссапарға жолаушылап кетті де, газеттің макетін Балтекең өзі қа­райтын болды. Оқылатын материалдың көпшілігін Айсұлтанның бөлімі ұсынады. Қайткенмен де әдебиет деген аты бар емес пе, очерк, публицистика, өлең, әңгі­ме, эссе сияқты жанрлар шама-шарқын­ша қамтылып жатады. Кезекті нөмірге кө­сіле жазылған тағы бір сондай мате­ри­­алды жоспарлап еді, макеттен ұшып ке­­тіпті. Сол кеште макеттің қорытынды талқылауына Айсұлтан арнайы қатысып: 

– Балтеке! – деп түсіп қалған материалын бастыққа қарай жылжытып қойды. 

– Шырақтарым, арғынның материалын қайта-қайта тықпалағанды қойсаңдар­шы! – деп Балтекең оны кері итеріп тас­­тады. 

Айсұлтан не істерін білмей, аузын ашып абдырап қалды. Іле есін жиып: 

– Балтеке, бұл арғын емес, Дитюк ту­ралы материал, Еңбек ері туралы очерк! – деді. Дауысы ащылау шығып кетті білем, күр­гейлей отырған әріптестері екеуіне үді­рейе қалысты. 

Балтекең қолындағы қаламын тастай бере, қос шықшытын алақанымен қысып, қабағын көтерместен ауыр ойға ба­тып аз-кем үнсіз отырып қалды. 

– Апырмай, жастар-ай...! – деді сосын шаршағандай сыңай танытып. – Апыр­май, жастар-ай, сөз төркінін танымай жа­тып шаужайға жармасатындарың-ай! «Арғын» десем – байтақ еліміздің арғын­дар қоныс еткен өңірін айтқаным болар. Сол Арқадан бұл нөмірге бес материал ке­тіп барады. Мынаны алтыншы етіп тық­па­­лап отырсыңдар. Арқадан басқа өңірді де ескерсеңдер етті! Бұл республикалық га­зет қой!

Балтекең айтар сөзін Айсұлтанға емес, отырған көпшілікке арнап айтқандай еді. 

Айсұлтан қысыла қызарақтап кешірім сұрады да, сол бойда бөлмеден шыға жө­нелді. 

– Сұр кардинал сені енді құртады! – дес­ті бұл әңгімеге куә болғандар.

Сонымен, «қашан мені құртар екен» деп ойлап қойып, қойдан жуас, қозыдан мо­мын кейіпте жүріп жатты. Көңілі күпті. Күні кеше ғана армандай асықтырған ке­ле­шегі бірде көмескі, бірде бұлт басқандай бұлың-бұлың етеді. Үйден де үміт бірде үзі­ліп, бірде жалғанып, алаң көңілмен күнделікті жұмысын амалсыз атқаруға мой­ын ұсынғандай. 

Сөйтіп жүргенде, тағдырдың жазуына не шара, онсыз да берекесіз тірлігі та­ғы бір бәлеге душар болғанын қайтерсің! 

Фарида атты кереметтей көркем қызға құлап түскені... 

Әрине, елде құдай қосқан қосағының барын, тәй-тәй басқан қос құлыншағының барын ұмыта қойған жоқ. Оның үс­тіне жас коммунист екені де жадында. Ком­мунистік партияның толық мүшесі болмаса да – мүшелікке кандидат. Алла жазса алдағы көктемде мүшелікке толық­тай өтуді жоспарлап жүр. Яғни, өз әйелің тұрғанда бөтен қызға ғашық болу – өзі еңбек етіп жүрген газеттің тілімен айт­қан­да, коммунистік моральға әсте сыйыс­пайтынын, әсіресе, коммунизм құрылыс­шы­сы­ның моральдық кодексіне мүлдем жат қылық екенін жақсы білді. 

Сөйте тұра, ең бастысы соның бәрін бі­ле тұра, ұға тұра Фарида қызды есіне ал­­са болды, дегбірі қалмай ет жүрегі елбі­реп қоя беретінді шығарды. 

Бұған не дерсің енді! 

Ертеңгі тағдырым не болар деп ала кө­ңіл болып жүргенде бұл жағдай мешелге жө­тел болып қосылды...

 «Ғашықтық жөні бір басқа» деп «Қыз Жібекте» тегін айтпаса керек. Бұл Айсұлтан құдай қосқан қосағы Орынтайға да ға­шық болған шығар. Ғашық болмаса – біреу күштеп үйлендірген жоқ қой бұ­ларды. Яғни, арада бір сүйіспеншілік, ұна­­тушылық болғаны рас. Бірақ, дәл қа­зіргідей... бірде ерік-жігерден айырған, ен­ді бірде көңілге қанат байлап көкке сам­ғатқан сиқырлы сезімді білген емес. Фа­ридаға десе жүрегі мүлдем басқаша со­ға­тынын байқайды. Бұрын-соңды сезін­беген бір бұла қуат, ынтызар күш осы қыз­ға тартады да тұрады. «Тегі мен енді ға­­на шын ғашық болған шығармын,» – деп қайран қалады кейде. Сонсоң қаламдас бір құрдасының әзілі ме, шыны ма, құй­тырқы уағызын есіне алады. «Жылдар өте әйелің туғаныңдай, қарындасыңдай болып кетеді. Махаббатты басқа жақ­тан іздеген жөн» дейтін ол. Айсұлтанның қа­зіргі жағдайы да дәл осы күйді бастан кеш­кендей. Орынтай – құдай қосқан әй­е­лі, оны тәрк етіп немесе айырбастап жат­қан бұл жоқ. Балаларының сүйікті ана­сы, құрметтейді, сыйлайды, жақсы көреді. Алла жазса, қалған ғұмырда әлі талай той-томалақ жасап, екеуінің талай қызыққа кенелері кәміл. Ал Фарида... Фа­­рида көз қуанышы болар... Мынау жалғандағы оқыстан тауып алған сирек ал­да­­нышы, сүйініші, сүйеніші, рухани де­меушісі. Тағы не десе екен... Әйтеуір оның жөні бө­лекше...

Фарида да Шымкенттен осы күзде ке­ліп, аспирантурада оқып жүр екен. Ма­ман­дығы – экономист. Өмір-ай десеңші, бұл Айсұлтан журналистік жұмысының арқасында талай ел мен жерді аралап еді. Сұлу көрмей жүрген жоқ, айдай әде­місін де, күндей көріктісін де кездес­тір­ген. Әйтсе де толған айдай толықсып, ба­ла қаздай байпаңдаған Фарида бикеш ешкімге ұқсамайды-ақ. Тал бой­ын­да бір мін жоқ, сүйрік боп жалғыз шық­­қандай сүйкімді. Сұлулығы сарша та­­мыздың ба­бы­на жеткен бал қымызын­дай жұтымды, қырмызыдай тартымды. Нұр ойнаған ашаң жүзі ылғи да төңіре­гіне иба төгіп, ізет сеуіп тұрғаны. 

Фариданы ойласа болды өн бойын бір ас­қақ сезім кернеп, айдарынан жел есіп, ет жүрегі қорғасындай балқып сала бере­ді. Көз алдына Фариданың көк көйлегі кө­леңдейді, жібек шашы желеңдейді, сөй­теді де көңіл шіркін байыз таппай елең­дейді. Тұла бойында қамаулы қайнаған бір ересен қуат-күш, жалындаған от ба­рын сезеді. Күре тамырына ұшқын түссе бұрқ етіп жарылып кетердей аласұра алаң­дайды. Сөйтіп жүріп енді бір сәт өзі­нің партиялық газетте қызмет жасайтын жас коммунист екені есіне түссе – мең­дуа­на жегендей мәңгіріп қалады. Соңғы кезде қарап отырып тәтті қиялға беріле­тінді шығарды. Сұлу ойлар көңілді қы­тық­тап, жүректі шабақтағандай. Бірақ жүй­есіз, күн жеген шүберектей оңа бе­реді.

«Сені бекер-ақ кездестірдім бе деймін, – деп еді бірде Фарида мұңайып. – Енді ме­нің көз жасым өмір бойы құрғамайтын шы­ғар». Апырмай, ақылды қыз неге мұн­дай ауыр сөзді айтты екен деп ойы тағы да сан тарауға бөліне береді. 

Бұл Алматыда екеуін танып жатқан адам жоқтай көруші еді: екеуі де елден кел­ген бөтендер. Десе де театр мен кон­церттерде бірлі-жарым таныстар ұшыра­сып қалып жүрді. «Келін осы ма?» – десті Орынтайды әлі көрмегендер. Ондайда бас шұлғысып қана әлгі таныстардың қа­сы­­нан асығыс өте шығысатын. Партия­лық газеттің қызметкері, жас коммунист адамға бұлайша ашық кетуге болмасын ұғып, бұлар енді театр мен концертті де сирексіте бастады. Дырду-думанмен сау­сылдаған жастарға елпілдеп ере бергенді қойып, ересектігін сезінуге мәжбүр бо­лыс­ты. Оңаша бір кафеге, парктің көлеңкелі бұрышына кіріп кетіп, жасырынып сыр­ла­суды шығарды. Біреуі жиырманың үші­не, біреуі отызға келді: орындықта оты­рып аймаласу, ағашқа сүйеніп сүйісу, жұрт көзінен қашқақтап тышқаншыла­ған мынау тірліктері біраздан кейін жа­лық­тыра бастаған. Екеуінің де көңілі тоят іздегендей аласұратынды шығарды. Кө­кейде болғанымен, сол бір ойын жеткі­зу­дің ретін таба алмай ұялып жүрген Айсұл­тан ес-түссіз бір құшақтай аймаласқан сәтте: 

– Ертең қонақ үйге барайықшы? – деп үз­діге сыбыр еткен. Бұл сөздің аузынан қа­лай шығып кеткенін өзі де аңдамай қал­ды. Фарида намыстанып мұны жақ­тан бір ұрып, тайып тұра ма деп күтіп еді. Шүкіршілік, олай етпеді. Қыз да ба­сын изеп, бірден келіскен сыңай таныт­ты. 

Ертең – сенбі еді. Яғни, алда екі күн бос уақыт, демалыс деген сөз... 

Анау бір жолы қонақ күту мәдениеті жө­­нінде әдебиет бөлімі бір «дөңгелек үс­тел» өткізіп, соған «Алатау» қонақ үйінен бір та­тар апай қатысқан. Тәжірибесі мол, әң­­гімеге лайық кісі осы деп қалалық меке­ме ұсынған. Өмір бойы мейман күтетін де­малыс үйлерінде, санаторийлерде іс­теп, соңғы жылдары осы «Алатауға» ауыс­қан екен. Өзі қазақшаға судай, сөзге шешен, көпті көрген көшелі кісі екен. «Зей­нетке шығуыма да жарты-ақ жыл қалды» деп шүкіршілік етіп отырды. Түбі керек болар деп апаймен жақсылап танысып алғаны бар-ды. 

«Қонақ үй» дегенде Айсұлтанның кө­кейін тескен сол татар апайы болатын. «Ре­тін тауып бір бөлме алсам шіркін» деп көптен көксеп жүретін. Сол жоспарының іске асатын сәті енді түскендей... ерте­ңіне салып ұрып «Алатауға» барды. Бар­са, құ­дайдың құдіреті шығар, татар апайы таңертең ғана жетінші қабаттың ке­зек­шілігін қабылдап, орнында отыр екен.

– Ә, әлгі газетші баласың ба! Әнеу күні газеттеріңе суретім шығып, сөзімді оқып қуанып қалдым, – деп апай Айсұлтанды жаз­бай таныған. 

Екеуі біраз шүйіркелесіп, негізгі шаруасын неден бастарын білмей қипақтап отыр еді, апай онысын сезіп қалды. 

– Шырағым, бөлме сұрап келіп тұрсың-ау! Біліп отырмын... Ауылдан біреу келді ме, жоқ әлде...

– Солай еді... апай...

– Қызың бар ғой тегі... Жарайды, дело молодое. Келсеңдер кештетіп келіңдер, таңертең өзім оятып, шығарып жіберем.

Айсұлтан көгілдір бір бес сомдықты ұсынып жатыр еді, апай оның қолын қа­ғып жіберді. 

– Сенің бес сомың мені ұшпаққа шы­ғар­майды, – деді. – Оданда өздерің абай бо­лыңдар. Ұсталып қалып жүрмеңдер. 

Алматының қоңыр самал мақпал ке­шін жамылып Фарида екеуі «Алатау» қо­нақ үйіне келді. Татар апайлары сөзінде тұрып, бұларды самаладай жарқыраған бір бөлмеге кіргізіп жіберді. Айсұлтан ша­рап, су-суан, көкөніс сияқты тағамдық қа­­жеттерді портфеліне салып ала келген-ді. Тіске басар дәмді бесінші қабатқа түсіп, оның да бір дорбасын сатып әкеліп қойды. Екі адамға бір таң атқанша емес, ертең кеш батқанша да молынан жететін тағам...

– Шошаңдап жүгіре бермей, енді шық­пай жатыңдар! – деп Айсұлтанды көріп қалған татар апайы қатаң ескерту жаса­ды. 

Содан апайынан қаймығып қайтып сырт­қа шығысқан жоқ. Самаладай бөлмеде екеуі ғана. Телевизоры бар, төсегі бар. Жуы­нам десең әнеки, жарқыраған ван­насы дайын. Қонақ үйде бұрын да болып жүр ғой, бірақ қызбен отырған бөлменің әсері бөлек пе дейді. Өзгеше әрленіп, жар­қырай сәнденіп кете ме қалай... Бө­тен­нің сұқ көзінен, сыпсың сөзінен қор­қатын емес, кедергі жасайтын да ешкім жоқ, әншейін бір рақат еркіндік. Бұл да орындалмас арман сияқты еді, иншалла, оған да қол жеткендей. Шараптан ұрттап қой­ып іште тұнған жан сырларын ақтарысып, біріне-бірі жеп қоярдай телмірісіп, сағыныштарын баса алмай біршама отырысты. Соңынан буырқанған бұла сезім ерік-күшке төтеп бермей ақтарылып, бірін-бірі оттай шарпып өтті. Сосын-ақ екеуі мынау жарық дүние, жалпақ әлемді мүлдем ұмытысты. Махаббаттың бал шы­ры­нына шым батып, ертегінің жұпар иісті гүлзар бағын аралағандай ессіз күй кешісті. 

Әйел көрмей жүрген жоқ, бірақ дәл осы түн Айсұлтанның ғұмырында әлі бола қой­маған бөлекше түн еді: асқақ сезімге, шынайы қуанышқа толы, ләззаты мол әс­те ұмытылмас ғажайып сәттер болды. Кө­ңіл шіркін қызылды-жасылды, күлім қа­ғады, жүрек ән шырқайды, жанары нұр шашады. 

Айсұлтан бұрын-соңды өзін дәл осындай бақытты сезініп көрген жоқ болатын. 

* * *

Жаңа ғана балбырап ұйықтап кеткен сияқты еді, шырылдаған телефон дауы­сы­нан шошып оянысты. Сағат таңғы төрт екен. Телефонда өздерінің кешегі татар апайы, дауысы біртүрлі үрейлі:

– Шырақтарым, тез тұрыңдар... Облава! – деді де телефонның құлағын қоя сал­ды. 

– Не? – деп ұйқылы-ояу Фарида да сұ­рап жатыр.

– Облава дейді.

Екеуі де жандәрмен атып тұрып, апыл-ғұпыл киіне бастады. Фарида сырт киімін қолына іле, жүгіріп ваннаға кіріп кетті. Ай­сұлтан сырт еткізіп шамды жақты да ұмтылып балконның есігін ашты. Төсекті жинай берген кезде есік тарсылдады. Тықылдатқан жоқ, ағаш есікті жарып жіберердей жұдырықпен ұрғылады.

– Открывайте! Оперуполномоченные госбезопасности!

О, тоба! Не дейді... Мыналары КГБ ғой! 

Айсұлтанның жаны шырқырап, торға түскен торғайдай қиналып кетті. Әп-сәтте қара сорпа боп терлеп берді. Тірсегі ді­рілдеп, қолы қалтырап, әйтеуір шылды­ратып жүріп есіктің кілтін бұрап ашқан болды. 

Есіктің арғы жағында қабақтары тү­нерген үш жігіт тұр екен. Бас изеп аман­дасқан болды да, Айсұлтанға бірінен соң бірі куәліктерін көрсетті. Бәрі де аға лейте­нанттар... Фамилияларынан аңғарды, бі­реуі Бондарин деген орыс, біреуі Темірға­лиев деген қазақ, үшіншісі Ким деген кә­ріс екен. Айсұлтан шегіншектеп жол беріп оларды бөлмеге өткізді. Шашын таранып ваннадан Фарида шықты. Қиын жағдайдың болғанын сезіп, жүзі қуара бозарып, еріні дір-дір етеді.

– Паспорттарыңызды...

Айсұлтан ілулі тұрған пенжағына, Фа­ри­да қол сөмкесіне ұмтылып, паспортта­рын ұсынды.

Екі паспортты екі жігіт парақтап тек­сер­генше, үшінші орыс жігіті мұқият бөл­мені аралап, балконға бір шығып қайт­ты. Дала әлі тастай қараңғы екен. 

– Екеуіңіз де осы қалада тіркеуде екен­сіздер... Қонақ үйді қалай алып жүрсіз­дер? – Айсұлтан бірдеңе дейін деп еді Бон­дарин оның сөзін бөліп жіберді. 

– Білеміз, білеміз... ақталмай-ақ қойыңыз. Азамат басыңызбен қоғамдық орын­ға келіп қызойнақ жасайсыз. Ұялмайсыз ба!

– Біз бір-бірімізді жақсы көреміз! – деді Айсұлтан сасқан жерде.

– Сіз үйленген адамсыз... Алдап әкеліп, зорлық жасаған шығарсыз? 

– Жо-жоқ, ағайлар, мен өз еркіммен кел­дім! – деп Фарида шыр ете қалды.

– Жігіттер мен шынында да қызымды ке­реметтей жақсы көрем! – деп Айсұлтан қайталағандай болды.

– Әдемі әйелді бәрі де жақсы көреді, – деп кәріс жігітінің қиғаш көзі күлім қақ­ты.

– Біз бір-бірімізді жақсы көреміз, сүйе­міз... Қыз өз еркімен келіп отыр. Сонда біз заңға сыймайтындай қандай қылмыс жа­сап қойдық? Сүйгеніміз үшін кінәліміз бе? – деп Айсұлтан намыс шақырғандай бол­ды. 

– Ол жағын кейін біле жатарсыз, – деді Темірғалиев кекесінмен. 

Бондарин ымдап еді, Ким дипломатын ашып, қағаз-қаламын ыңғайлай бастады. 

– Солай, азамат... Протокол толтырамыз. 

Ким паспорттарды алдына алып, жаза берген кезде Фарида оның қолына жар­масып жылап жіберді. 

– Ағайлар-ай, азаматтың обалына қал­маңдаршы... Мен оны жанымдай жақсы кө­ремін. Мен мұнда өз еркіммен келдім. Бір жолға кешіріңіздерші! – деді еңірей жал­барынып.

Айсұлтан не істерін білмей сылқ етіп тө­секке отыра кетті. Шілде тері шыққандай бұрқырай бусанды дерсің. Сосын соң­ғы үмітін көлденең тартып: 

– Жігіттер-ай, жасымыз қарайлас екен­біз. Өмір болған соң бәрімізде қателік бо­латын шығар. Бір жолға кешіріп, жазбай-ақ қойсаңдаршы? Қалтамда 300 сом ақ­шам бар, азаматтықтарыңды жуғаным бол­сын... бөліп алыңдар! – деп үшеуіне алма-кезек қарады. Темірғалиев мұндай сөзге таңданғандай бағжаң етті де, мырс күліп қағаз жазбақ болған кәріске бұрылды. Кәріс күдіктене көзін сығырай­тып орысқа қарады. Қияқ мұрт, тұманытқан көкше көз Бондарин болса орамалының ұшымен ернін бір сүртіп, қасын түйіп:

– Мұндай сөзді айтпаңыз, протоколға түс­се өзіңізге жаман болады! – деді сыз­данып. 

Не керек, бұлардың жалынғандарына да, жылағандарына да жігіттердің сезімі селт еткен жоқ. Міз бақпаған қалпы ежік­теп екеуінен жауап алды, протокол тол­тырды, оның соңына растап қолдарын қой­ғызды. Сосын түк болмағандай бұлар­мен бас шұлғып қоштасты да, қайқая ба­сып, қаздай тізіліп шығып жөнелісті. 

Олар кеткен бойда Фарида бетін басып солқылдап жылап қоя берді. 

* * *

Мынадай масқарадан кейін Айсұлтаннан маза кетіп, сең соққан балықтай сен­деліп қалды. Қызды шығарып салған соң Терренкурда арлы-берлі теңселіп жүрді де қой­ды. Бір ретінде осы аңғардың тұйы­ғындағы Айнабұлаққа дейін сүйретіліп барып қайтты. Саялы салқын Террен­кур­дың өзі өрекпіген жүрегін басатын емес. Ішкі өзегі өртеніп, жігері құм болғандай. Бұл қалада жан сырын бөлісер Фаридадан басқа жақыны жоқ екен. Соған көзі жет­ті. Мөлтілдеп жылап тұрып бағана Фари­да бәріне дайын екенін айтқан. Айтқан жоқ, серттескендей болды. Қай сөзіңді де мен қолдап қол қоям, сен үшін жан пида дегенді сездірді. Қонақ үйге алдап әкеліп зорлық жасамағанын, өз еркімен келге­нін, жігітін сүйетінін Фарида өзі айтып протоколға түсіргізді. «Біз тексерушіміз, ал одан қандай қорытынды шығарады – ол жағын бастықтар шешеді» десті ана­лар. Бірінен-бірі сескенді ме, ұсынған па­ра­сын да алмай, жауапсыз қалдырысты. Әйтпесе 300 сом дүниенің ақшасы ғой, мұ­ның екі айлығынан да көп. Дегенмен па­ра ұсындың деп бұған бәле салған жоқ, жақ ашпай үнсіз қалысты-ау? Соған қа­рағанда үшеуінің де арғы жағы «кет әрі» емес-ау осы? Үшеуін де бірін-біріне аңды­тып қойған, сол себепті де үш түрлі ұлттан жі­беріп отыр. Қандай зымиян саясат де­сеңші! Бүйтпесең КГБ болармысың!.. Жал­пы, қонақ үйлердің бәрінде ауық-ауық «об­лава» болып тұратынын Айсұлтан бұ­рын да естіп жүретін. «Облава» дегенің – кә­дімгі тексеру десетін. Қонақ үйге «облавашылар» айтпай аяқ астынан сап ете қа­лады да, кірер-шығар есіктің бәрін жауып, қарулы күзет қойғызады. Сосын әр қа­батқа тексерушілер жіберіп, адам жат­қан бөлмелердің бәрін ашқызады, түн бол­сын, түс болсын түгін қалдырмай ара­лап шығады. Кезекшіге пара беріп заңсыз жат­қандарды, паспорты жоқтарды, ең бас­тысы жасырынып қонып жатқан ер­кек пен әйелді іздеседі. «Облаваны» қонақ үйдің қалалық басқармасы, кейде мили­ция жасайды екен. Ал тоқсанына бір рет КГБ жасайды, ең қиыны да, қауіптісі де сол деп еститін Айсұлтан. Құдай ұрғанда, өзі қазір тура сол КГБ-нің «облавасына» ұсталып отыр ғой! Бұған не дауа айтарсың! 

Айсұлтан қайтерін білмей ақпандағы бурадай алас ұрды. Ұшар көгі, қонар көлі тарылып, нысанаға ілінгенін ұғып ты­пыр­шыды. Өмір мен өлім арасындағы тор­ға түскендей жандәрмен бұлқынған болады. Қайтсе де бұл масқара жағдай­дан аман шығудың амалын табуы тиіс. Әйтпесе... Әйтпесе партиядан шығары­ла­ды, жұмыстан қуылады, үйден айыры­лады. Талабы тас болып, келешегі кесі­леді. Көрдіңіз бе, бір-ақ сәтте барынан айы­рылып, сайда саны, құмда ізі жоқ қаң­ғырып қалғалы тұр.

Шіркін-ай, осы бір өткелектен аман өтсе, бәлем, ендігәрі...

Терренкурда арлы-берлі сенделіп жүріп ойлап тапқаны – ертең ертемен КГБ-ның қалалық басқармасына бару болды. Әлгі жігіттердің бастығына кіріп, жөнін айту. Тонын шешіп алмас, болар іс болды, бояуы сіңді. Не бел кетер, не белбеу кетер деген. Егер ол кісі түсіністікпен қарамаса – тағдырдың жазғанына көніп, қайқайып елге қайтады. Мұндай жағдайда, әрине, мұ­ны бұрынғы жұмысына да қайта қа­был­дамасы белгілі. Партиядан шыққан, мо­ральдік тұрғыда азғындаған кісі мұғалімдікке де жарамайды. Ауылға барады да қойшы болады, одан басқа келешегін көре алмай тұр. Қойын құрттап, қойыр­т­пағын ұрттап жүріп те жазу жазуға бола­тын шығар... Бұлар бәрін тартып алса да, бойындағы құдай берген дарынын, қо­лындағы қаламын тартып ала алмас. Оған да шүкіршілік! 

Белін бекем буып, осы байламға тоқтады.

* * *

Түні бойы кірпік ілмеді. Таң ата талықсып барып мызғып кеткен екен, шошып оянды. Содан қайтіп төсекке бас қойған жоқ, суық суға жуынды да, киімдерін үтік­теп, кездесуге дайындалды.

КГБ-ның қалалық басқармасына былайғы адамның кіруі қиын шығар, бірақ партиялық бас газеттің тілшісіне тоқтау бол­ған жоқ. Кезекші жоғарыға бір теле­фон шалып, өткізіп жіберді. 

Бастықтары қырықтың мол ішіндегі Айт­құлов деген күрең қабақ, көнтек ерін қарасұр қазақ екен. «Шырағым, қандай шаруа еді?» деп сұратпай-ақ, Айсұлтан қар­сы орындыққа жайғасқан бойда ке­шегі оқиғаны қысқаша баяндап берді. Бұл сөйлеп жатқанда, бастық бұған ба­жы­райып қарады да отырды. Сөзін бөл­ген жоқ, бірақ Айсұлтан сөзін аяқтаған кез­де таң қалысын жасырмады:

– Мен сізді партиялық газеттің тілшісі деп қабылдасам... – деп таңдайын тақ еткізіп басын шайқады.

– Аға, көрдіңіз ғой, тілшіде де жаза ба­су, ағаттық болады, – деп Айсұлтан құмы­ғып төмен қарады. – Айыптымын, бір жолға кешіріңіз. Енді бұл жағдай қай­та­ланбас...

Айтқұлов күдірейген мойнын ішіне алып, тұнжырай ойға батып отырып қал­ды. Сосын телефон шалып кешегі прото­колды алдыртты. Қос парақ қағаз екен, мұ­қият танысып шықты. Танысқан соң қағазды ақырын жауып, бір шетке ысыр­ды да, тағы да тым-тырыс ойға шомып үн­демеді. Не ойлап, не қойып отырғанын біле алмай дегбірі қашқан Айсұлтанда жан жоқ, көзі құрғыр жортақтап еденді сүзгілейді. 

– Өзіңіз ғой ЦК-ның органында қызмет жасайды екенсіз! – деді сәлден соң Айтқұ­лов орындықтың арқасына қарай сер­пі­ліп.

– Солай боп тұр, аға.

– Өзіңіз үйлі-барандысыз?

– Солайы солай, ағасы...

– Сөйте тұра мынау жүрісіңізге жол болсын...

– Біз бір-бірімізді жақсы көреміз!

– Жақсы көргенде, сөйтіп қоғамдық орын­ды масқара етіп, жынойнақ жасауларың керек пе?

– Жынойнақ жасағамыз жоқ. Біз әдеп­ті болдық. 

– Шырағым, ойнасыңмен баратын жер­­ді жынойнақ дейді. Қонақ үй – қоғамдық орын, біліп қойыңыз! 

– Енді қайда барамыз, ағай? Забордың тү­біне жат дейсіз бе? 

Бастық миығынан мырс етті. Бастықтың мырс етуі Айсұлтанның кеудесін бас­қан жарым жүкті лақтырып тастағандай әсер етті. Өзі де бір суырылған сұрақшыл не­ме екен, әлде қызметінің реті сол ма, Ай­­сұлтан не де болса ағынан жарылды. 

– Барар жер, басар тау қалмаған­ соң осы қонақ үйді паналап едік. 

– Кезекшіге ақша бердіңіздер ме?

– Ұсынып едік, алмады.

– Осыңыз өтірік...

– Шындығы сол, аға! 

– Ол әйел жұмыстан қуылады... іс қоз­ғалатын шығар...

– Апырмай, пенсиясына жарты жыл ға­на қалып еді...

– Ол жағында біздің шатағымыз жоқ.

– Бір жолға ол апайды да, мені де ке­шір­сеңіз етті?

– Апайда нең бар. Алдымен өз басы­ңыз­ды арашалап алсаңызшы...

– Айтқаныңыз болсын!

– Коммунист деген атқа жараспайтын өрескел қылық жасағансыз. Түсініп отыр­сыз ба соны? 

– Түсінгенде қандай... Бірақ мен коммунист емес едім.

– Онда кімсіз?

– Кандидатпын. Толық коммунист бол­ғанда тәртіпті боламын. Солақай жүрмей­тін боламын. Алдыңызда сөз беремін!

Айтқұлов тағы да мырс күлді. Тілеуің бер­гір, бұл күлістен Айсұлтан әлдебір үміт ұшқынын байқап, одан сайын жалбары­на кішірейді. 

– Аға, мені кешіріңіз бір жолға! Обалыма қала көрмеңіз. Үй алайын деп кезекте тұр едім... Жазушы болайын деген ар­маным бар еді. Сеніңіз маған. Соның бәрі әдіре қалайын деп тұр. Менің бар тағды­рым сіздің қолыңызда тұр.

Байқайды, Айтқұлов кәдімгідей ойланып қалыпты. «Бұл мекемедегінің бәрінің бүйрегі бітеу ме десе, ет пен сүйектен жа­ралған жандар да бар екен-ау!» деген ой келді Айсұлтанға. Сорлының зары арлыға кез­дессе екен деп тіледі ішінен. 

– Жігітім, сенің жайыңды түсініп отырмын, – деп Айтқұлов шырай жылытқандай сыңай берді. – Бірақ іс жүріп кетті, ЭВМ-ге түсіп кетіпті. Енді оны өшіру не­месе тоқтату мүмкін емес. Ол жағы қо­лым­нан келмейді. Дегенмен...

– Не айтсаңыз да дайынмын! – деп Ай­­сұл­тан алақанымен кеудесін басып, ұшып тұрды. 

– Отырыңыз... Менің сізге деген кө­ме­гім мынау болсын... Әр мекемеде үш бас­тық болады. Сіздерде де солай шығар. Мен солардың біріне «әкімшілік шара қолданыңыздар» деген хат жолдайын. Сол үш бастықтың қайсысына хат беруді өзі­ңіз айтыңыз. Ойланыңыз! 

Айтқұловтың бұл сөзі түнектің төрінен жарқ етіп жол көрсеткен шырақтай әсер етті. Айсұлтан екі минуттай ойланып қал­ған. Осы екі минут аралығында басынан екі айдың оқиғасы кинохроникадай зы­мырап өте шықты дерсің. Хатты үш бас­тық­тың қайсысына тапсыртқан жөн? Тап осы арада жаза баспай, қателеспей соны шешуі тиіс. Хат қайсы бастықтың қо­лына тиеді, соған орай бұл Айсұлтан­ның тағдыр-талайы айқындалмақ. 

Әрине, алдымен ойға түскені Жапекең, бас редактордың өзі болды. Мұны әде­йілеп елден шақыртқан, қызмет ұсынған бастығы. Айсұлтан ол кісі жөнінде өзі кө­ріп-білген, әріптестерінен естіген әңгіме-пікірлерді сұрыптап, ой безбенімен тара­зы­лап бір өтті. 

Ең бірінші, Жапекең нағыз коммунист, бұған ешкімнің дауы жоқ. Тіпті ол кісінің коммунистігі елден ерек, киім киісінен, жүріс-тұрысынан, сөйлеу мәнерінен ком­му­нистігі иіс судай күншілік жерден аң­қып тұрады. Ұлы идеяға көзсіз берілген ондай кісілер жалаң қылыш секілді, кез-келген дүниені ойланбастан қиып түсері хақ. 

Айсұлтанның көз алдына хатты оқыған кездегі Жапекеңнің көңіл-күйі елестеп бір өтті. Жапекең қылау шалған боз шашын сер­пе қайырып, дереу редколлегияны ша­­қырар еді. Сосын қос саусағының ұшы­­­­на әлдебір скрепканы іліп алып, үстелді ақырын ғана тықылдатып отырар еді. Аса маңызды сөз айтарда, әсіресе, парти­яға пайдалы тың ой, жақсы идея тастар­да ол кісі өститұғын... Саусағының ұшындағы скрепкамен үстелді тықылдатып, бір­азға дейін қырағы көз, қытымыр мі­нез­бен сазарып отырып алатын. Сосын ті­сі­нің арасынан сыңар езулей сыздықтатып сөз бастамақ:

– Құрметті жолдастар, мен партияның кадр саясатына сәйкес әрекет еттім, – дер еді. – Үлкен сенім артып, облыста жүр­ген жерінен арнайы шақырып едім. Сөйтсем, мен қателесіппін, жолдастар! Бұл кісі партиялық моральға жат өрескел қылық жасап, мені жерге қаратып отыр... Мені ғана емес, бірге қызмет жа­сап жүрген әріптестері – сіздерді де қара­бет етіп отыр. 

Әрине, бұл арада Жапекең күнә жасап қойсаң да мойындау керек екенін, өзінің партияға қалтқысыз қызметін, кір­шіксіз жүрегін жиналғандарға емеурінмен сездіріп өтпек. Бастық ретінде өзінен де кейде қателік кететінін суыртпақтап жеткізбек. Өйткені, осы айтқанның бәрі қыз­меткерлеріне әрдайым үлгі, келешек­тегі кемел істеріне үлкен мектеп болуға тиіс. 

Яғни, «мені жұмысқа алып еді» деп Жа­пекеңе арқа сүйеп сенім артуға болмас деп Айсұлтан іштей бір тұжырып қой­ды. 

Есіне түскен келесі адамы – домаланған тоқаш сары Сартаев Айтан ағасы болды. Бұл өзі қоғалы көлдің құрағындай мінезі жайлы, Айсұлтанмен жерлес-жек­жат кісі. Газет ұжымын басқарған үшеу­дің ішіндегі жасы сол. Жаңа қызметке кі­ріскен бетте Айсұлтанды ағалық жолмен үйіне қонаққа шақырып жібергені есінде. Қонаққа шақыра отырып, сол жерде өзі­нің ағайындық қамқорлығын қатты сездірген. Бұғанға дейін әдебиет деген бөлімді мүйізі қарағайдай мықтылардың басқарып келгенін, Айсұлтанға да сол дәс­түрді лайықты жалғастыру міндетін ескерткен. Сол мықтылардың бәрі бұдан да жоғарылап өсіп кеткендерін, сондық­тан бұл лауазым – аса қасиетті орын еке­нін бір сыр етіп қайырған. Креслоға отыру оңай, бірақ оны абыроймен ұстап тұру әл­деқайда қиын өнер екенін айтқан. Бұл бөлімге Ғабит, Ғабиденнен бастап, Ха­мит, Сырбайларға дейін келіп, әңгіме-дү­кен құрып кетеді екен. Жай келмейді, ру­хани орта, зиялы орда деп келеді. Соңынан мақтап та кетеді, мінеп-сынап та ке­теді. Соларға олқы соғып жүрмес болар, би бол, биікте бол деп уағыз айтты. Содан мы­нау жаңа кірген күрделі ұжымда адам өзін қалай ұстау керектігін, кіммен қалай сөйлесіп, кіммен жақындасатынын, кім­нен аулағырақ жүру керектігін де ескер­тіп бір өткен. Оның үстіне көзге көріну үшін әр нөмірге бір тәуір материал беріп тұру міндетін, жүйелі түрде айына бір бет ұйымдастырып тұру керектігін сөз еткен. Осының бәрі әп-сәтте санасын шарпып өт­­кен Айсұлтан: «Бәрі жөн-ақ, бірақ мы­на жағдайда осы менің қамқор ағам қайтер еді?» – деп ойлады. Конвертті ашып оқыған бойда қамқоршы ағасы, мұ­ны дереу шақыртар еді. Айсұлтан кір­ген бетте орнынан атып тұрып қарсы жү­рер еді. Жүзінде жылылық бар, бірақ әрі­ден лықсыған үлкен өкініш, қамығу бай­қалар еді. «Айналайын інім-ау, бұл қа­лай... ұсталып қапсың ғой, ә! – деп өкін­гендей басын шайқар еді. – Әне, қатынас қағаз... – деп үстелдегі хатты сұқ саусағымен нұсқар еді. – Алдымен жұрттан бұ­рын білсін деп өзіңді әдейі шақырып отыр­мын. КГБ-ның хаты! Ал КГБ-мен ойнауға болмасын өзің де жақсы білесің. Үлкен айып тағып отыр саған. Мәселесін қа­раңдар деп қатаң тапсырма беріп отыр. Тапсырманы орындауға мен мін­деттімін... Ендігі шаруаны коллективтің талқысына саламыз, солар шешсін. Сол үшін өзіңе алдын-ала ескертейін деп ша­қырдым», – деп қаутаңдар еді. Сипай сөй­леп, сыпайы кешірім өтінер еді. Ақ көңіл­дің арызынан, ағайынның парызынан құтылар еді. 

Айсұлтанның пайымынша, Айтан аға­сының жайы осы! 

Жас қой, әлде де барар жер, басар тауы алда, өскісі келеді. Содан да болар жас­қаншақ, табанда бүр жоқ, тайғанақ. Ол ағасы бұл хатты Айсұлтанға жұрттан бұ­рын көрсетіп, ағалық міндетінен құ­тыл­­­ғанына риза болмақ. Ал ұжымға салса – ұзын көлдің иіріне, қысқа елдің қиырына кетпек. Қара аламан қалың жұрт, қайсы­сының жаны ашып, бүйрегі бұрар дейсің бұ­ған. Әйелі де еститін болады, сонсоң ай­ғай-шу, ажырасу... Өйтіп ағайынға қа­ра­бет болғанша арызын жазып қарасын батырғаны жөн. «Бірақ ит қосып партиядан қуып шықпай бұлар арызға да қол қоймай сарсаңға салады ғой!» – деп қиналды тағы.

Өзіне деген ниеті түзу, түсі жылы деген екі бастықтың жай-жапсары осылай бол­ды. Енді қалғаны – «сұр кардинал» ғана... 

Өзі куә болған жоқ, бірақ осы Балтекең, яғни бірінші орынбасар Балтабай Қа­сымбекұлы кейде домбыра тартып, әуелетіп ән шырқайды екен деп естігені бар. Осы жазда деседі, ол кезде Айсұл­тан­­ның қызметке әлі келе қоймаған кезі ғой, жігіттер бірде «көкке шығып», той-то­малақ жасапты. Аузына ащы судан ұрт­тап алмаса да, Балтекең табиғат аясын­да өз­геше желпініп, төгілдіріп күй тартыпты. Со­ңынан құйқылжытып «Ақ­құмға» басып­ты деседі. Тағы бірде жо­ғарыдан түс­кен қоңыраумен бір мықтыға кезектен тыс үй бөлгелі жатқанда Бал­текең әлгі жөнсіздікті дереу тоқтатып, үй­ді кезекте тұрған қарапайым коррек­торға бергізіпті деп естіген. Осы әңгімелер көңіл түкпіріндегі болмашы үміт сәулесін ұш­қын­датқан болды. Айтқұловтың алдында отырып еске алған тағы бір дүниесі – құла ауыз көп ағайынның «сұр кардинал түбі­ңе жетеді» деп сәуегейсігені-ді. Түбіме қа­шан жетеді екен деп қанша күткенімен, Балтекең тарапынан пәлендей қуғын-сүргінді байқай алмады. Бұл – өзі көріп, өзі куә болған шындық. Соған қарағанда осы кісінің сырты суық болғанымен са­рай­ында саңылау бар сияқты. Қалай бол­ғанда да, бұдан әрі шегінерге жер жоғын ұғып, белін бекем буынып, саусағымен шашын тарақтап қойды. 

– Иә, ойландың ба? – деп Айтқұлов қаз­диып орнынан тұрып кетті. 

Мұнысы «бала, сенімен тәжікелесіп отыруға уақытым жоқ, шешіміңді тез айт та қайт» дегені. Буыны тартылып қалған­дай Айсұлтан да орнынан қиралаңдай тұр­ды. 

– Бірінші орынбасарға... Аты-жөні Бал­табай Қасымбекұлы. Газеттің екінші бас­тығы... Соған бергізіңіз?

Айтқұлов алдындағы күнтізбеге еңке­й­іп, бірдеңені жазып жатыр. Қайталап сұ­раған жоқ. Әдетте үлкен бастықтар қыз­меткерлерінің уәжін құлақ ұшынан тың­дайды да, қайталап сұрап жататын. Айт­құлов өйткен жоқ, еңкейді де жазып ал­ды. Әлде басқа бірдеңені жазды ма екен?

– Газеттің екінші бастығы... 

– Естідім, шырағым, саңырау емес­пін... – деді Айтқұлов зілсіз ғана. – Телефо­ныңды қалдыр. Хатты жіберерде ал­дын-ала өзіңе звандаймыз.

– Қашан?

– Осы аптаның ішінде... Қоңырауды та­­ңертең күт!

Үндеместер басқармасына жолбарыс көрген жолаушыдай көп күдікпен кіріп еді, көңілденіп шықты. Күйі кетіп, қу жа­ны қуырдақ болып жүр еді, жүректе әлде­бір үміт оты жылтырағандай сезінді. Мұ­нан әрі ең­сені басқан қалың ойды бір сер­піп, тұң­ғиықтан тұншығып шыққандай «уһ» деді. 

* * *

Айсұлтан апта бойы басы бөркіне сый­май мәңгіріп жүрді. Күндіз күлкі, түнде ұй­қы­дан айырылды дерсің. Көкейін тесіп, мазасын қашырған Айтқұловтың қоңы­рауы, КГБ-дан келетін хат. Жұмыс тоғыз­да басталғанымен, бұл бәтшағарың таң­ғы бозамықтан оянып, қаздиып бөлмесінде отырғаны. Барша қайыр-үміті алдын­дағы қара телефон, жетім қозыдай жау­таң-жаутаң қарап қойып, Айтқұловтың қо­ңырауын зарыға күтумен болды. Айт­құлов та мұның жүйкесін сынағандай тым-тырыс, хабар-ошарсыз. Хабар ұзаған сайын бұл тағы да күйісінен жаңылып, кү­ні көлеңке басқандай күйге түсті. Өз жұ­мысы адыра қалған, хат қорыту, нө­мірге материал беру жағын қол астында­ғы екі жігітке аманаттап, өзі әрекетсіз бос сенделіп қалды. Сөйтіп, бұл апта – құбы­ла­ға қарап өткізген бекер күндер болды. Өзін тірі жанға керексіз, шетке шыққан са­яқтай құлазыды. Арамдықтан бейхабар арман қуған ұлан еді, құты шайқалып кетті. Күпті көңілі күңгірт, божыған ойы ми­мырт. Ендігі қорқатыны – екінші бас­тық ортекедей одыраңдап шыға келсе қай­тем дейді. 

Онда жас жүрегін жауқазындай елбіреткен арманның да, аңсардың да қараң қалғаны. Өмір бәйгесіне жаңа қосылып, көсіле шауып келе жатқан тағдыр-торы­сының омақаса құлағаны. Сонда қайт­пек... Дүниеде тәлкекке түскен тағдырың­ның кілті өзгенің қолында болып, дәрмен­сіз күй кешкеннен жаман ештеңе болмас. Айқасып жүріп мерт болған ерде арман жоқ екен ғой... Болар іс болды, енді тезі­рек үкімі шықса екен деп іштей ширық­ты. 

Содан, зарықтырған телефон қоңы­рауы аптаны аяқтатып барып, жұма күні шар ете қалды. 

...Айсұлтан әдетінше таңнан келіп, үр­пиіп бөлмесінде отырған. Телефон шар ет­кенде, сасқанынан сағатына қарады. Сегіз жарым екен. Сол! Бұл уақытта ре­дак­цияға есі түзу адам телефон шалмай­ды. 

Алдында бомба жатқандай қолы діріл­деп телефонның құлағын сақтықпен жай­­лап көтерді. 

Айтқанындай-ақ үндеместер басқармасынан екен. Бірақ Айтқұлов емес, дауы­сы тарғыл, бөтен біреу. Амандасты, аты-жөнін сұрады, сосын сағат тоғыз жарым­да Балтабай Қасымбекұлына хат табыс­та­ла­тынын айтып тақ-тақ етті де, теле­фонның құлағын тарс еткізіп қоя салды. 

Айсұлтан атып тұрып, жүгіре басып Бал­текеңнің бөлмесіне барды. Хатшы апай гүлдерге су құйып, күйбеңдеп терезе алдында жүр екен. Бастық әлі келе қоймапты. 

– Көзің шүңірейіп неғып жүдеп жүр­сің? – деді есік көзінде серейіп тұрған Ай­сұлтанды көрген хатшы апай. – Тіпті бо­зарып кетіпсің ғой? 

Айсұлтанның хатшы апайға адамша жауап беруге дәл қазір шамасы жоқ бола­тын. 

– Апай, сағат тоғыз жарымда Балтеке­ңе важный хат келеді. Оғанға дейін бас­тыққа тірі жанды кіргізбеңіз! – деді. 

Дауысы қатқылдау шықты ма, апайы гүлін тастай беріп үдірейе қарады. 

– Тыныштық па, қайным?

– Сол тыныштығы болмай тұр ғой, апай... Ешкімді де кіргізбеңіз!

– Бопты, жаным... кіргізбейміз!

Бәрібір, Айсұлтанның өзі де сол төңі­рек­тен ұзап кете қоймады. Жаны байыз тап­пай, Балтекеңнің қабылдау есігін сырт­­тан бақылап, дәлізде арлы-берлі жүр­­­ді де қойды. Аздан соң қызметтес­те­рі топ-тобымен келе бастады. Олардың бі­реуімен амандасса, біреуімен аман­даспай терезеге қашып, айдалаға көз тік­кен болып, өткізіп жіберіп жатты. Са­ғат тоғызға жетпей олар да бөлмелеріне та­раса тығылып, адам аяғы саябыр­сы­ды. Сырдаң басып Балтекеңнің өзі де кел­ді. Келді де қораздай кекиіп бөлмесіне кіріп кетті. Балтекең келген бетте таң ат­пай алдынан өтіп, андағы-мұндағы әң­­гімені тасып жүретін екі жігіт бар еді. Әдетінше сол жігіттер сып беріп қабыл­дау бөлмесіне ене берген. Тегі, хатшы апай гүлге құйып жүрген суды бұлардың мойындарына құйып жіберді ме, бастарын салбыратып іле қайта шығысты. Ен­дігі кезекте Айсұлтан қабылдау бөлмесі­нің есігіне жақындап барып, қарауылға өзі тұрды. 

Уақыт құрғыры тоқтап қалған тәрізді. Минут дегені сағатқа ұласып кеткендей ме қалай... Айсұлтанның ішкі әлемі ши­ыр­шық атып, найза ұшында тұрғандай ма­засызданды. 

Ақыры келді...

Апырмай десеңші, осындай да дәлдік бо­лады екен-ау! Тура тоғыз жарымға екі минут қалғанда сұқсұрдай бір жігіт жетіп келді де:

– Қасымбекұлы қайда? – деп сұрады. 

– Мынау есікте.

Келген жігіт рұқсат та сұраған жоқ, сып етіп Балтекеңнің бөлмесіне кіріп кет­ті. Со­дан бір минут болды ма, болмады ма, қай­та шығып жөнелді. Айсұлтан ой­ша есеп­теп отыр, Балтекең қазір хатты аша­ды, оқиды, оған бес минут жетеді. Бастық­тың ойлануына уақыт бермей, хат­ты оқып біткен бойда кіріп барғаны жөн. 

Солай істеді. Сағатына қарап тұрып бес минут күтті де, есікті жайлап ашып кіріп барды. 

Балтекеңнің жұмыс үстелі әрқашан жы­­лан жалағандай боп жататын. Әсіресе біреу келгенде әлдебір құжат түгілі, оқып отырған газетіне дейін үстелінің су­ырмасына салып тастайтын. Бұл жолы олай болмады, жаңағы сұқсұр жігіт әкел­ген хат ашылып, оқылған, үстелдің бір ше­тінде жатыр екен. 

Айсұлтан бас изеп амандасты да, бы­лайғы бір орындыққа жылжып барып оты­ра қалды. Сол бойда уақыт оздырмай келген шаруасын айта жөнелді. 

– Балтеке! – деді, дауысында діріл бар, үні құрғыр іріңкіреп шықты. – Балтеке, анау хатты мен Байтасовқа да, Сарта­ев­қа да бергізе алатын едім. Көп толға­нып сізге бергізуге тәуекел еттім...

Бұл Айсұлтанның бір апта бойы қайта-қайта қайталап, әбден жаттап алған сөзі еді. Бұдан әрі дайындалып келген келесі сөйлеміне ауысты:

– Балтеке, сіз де жас болған шығарсыз. Мына ініңіз жаза басып бір қармаққа түскен екен. Кессеңіз – басым міне, кеш­сеңіз – өле-өлгенше қарыздар ініңіз бо­лып өтер едім. Ендігі бар тағдырым сіздің қолыңызда! – деді де, мөлиіп төмен қа­рады. 

Балтекең саусағымен үстелді тықылда­тып, бұған емес, есік жаққа тесіліп саза­рып қапты. Мұның апта бойы дайындалып келген екі ауыз сөзін естімегендей. Ес­тісе де ербиген құлағынан асырып жі­бергендей ме, қалай? Айсұлтанның жү­регі шым етті, басқа біреу мұндайда жү­регі ұстап орындықтан домалап түсер еді. Бұл болса амалсыздың күнінен үкімін күткен бейбақтай мойнын ішіне алып бұға түсті. 

Сазарып қалған Балтекең не заматта ауыр күрсініп, жайлап креслоның арқа­лы­ғына қарай шалқайды:

– Былайғы кезде өзіңе шырай беріп сыр ашпасам да, ұлтқа үлгі келешек бір тұл­ға болар-ау деп іштей үміт артып жү­руші едім, – деді майда қоңыр дауыспен. – Сол үмітімді өшіре жаздапсың ғой, шы­ра­­­ғым. Байқамайсыңдар ма... Осы­лайша от басуға бола ма екен!

Айсұлтан күркіреген өктем сөз, жекіру, ұрыс пен айқай – бәріне де іштей дайын келген. Бірақ бастығының тарапынан дәл мұндай өзімсінген жұмсақ сөз естимін деп әсте ойлаған жоқ-ты.

Балтекең сәл кідірді де, үстел шетінде жат­қан хатты иегімен нұсқады:

– Мынау артында сұрауы бар пәле, – де­ді. – Мейлі... мен асарымды асап, жа­са­рымды жасаған жанның бірі­мін. Бір­деңе етіп, бұл дүниені де жабар­мыз. Бірақ бұл оқиға кейінгі өміріңе мық­ты сабақ болсын, шырағым... 

Шайқалақтап Айсұлтан орнынан тұр­ды. Рахметін айтып шегіншектеп шығып кетуі керек еді, жаңағы жылы сөзден соң бойына бір өжеттік пайда болып, іркіліп тоқ­тап қалды. «Неғып тұр­сың» дегендей, Балтекең қабағын көтерді. 

– Балтеке, сізге мың да бір рахмет! – деді Айсұлтан. – Бірақ ініңіздің жүрегі ор­нына түссін десеңіз – мына бәлені көзім­ше жыртып тастаңызшы!? 

Айсұлтан үні дірілдеп, қара үстелдің ше­тінде ағарған хатты мегзеді. 

Балтекең бағжаң етті. Галстугін түзеп, ба­сын әнтек сілкіп, креслоның арқалы­ғына қайта серпілді. Сосын хатқа бір, Ай­сұлтанға бір шытына қарады. Сөйтті де, ұмтылып, хатты конвертімен алып май­да­лап тұрып жыртты да, кәрзеңкеге тас­тай салды. Содан соң қалтасынан аппақ шыт ора­ма­лын алып, қолын сүртті.

– Шырағым, алаңдамай жұмысыңды істей бер! – деп Айсұлтанға иегімен есікті нұсқады. 

Айсұлтан көзі жайнап, көңілі тасып Балтекеңнің бөлмесінен шыға берді. Ко­ри­дорда Жапекең – үлкен бастықтың өзі ұшыраса кетті. 

– Қалай, шаруа жақсы ма! – деді қолының ұшын ғана ұсынып. 

– Жақсы, Жапеке...

– Үй болады. Алаңдама, үй береміз, – деп үлкен бастық маңғаз басып қасынан өте шықты. Бұл сөзге Айсұлтанның жүрегі майдай еріп, Алладан Жапекеңнің аман-саулығын тілеп тұрып қалды. 

Үлкен бастығының амандығын тілеп ен­ді жүре бергенде дәліздің арғы шетінен сүтке тойған қозыдай домаланып кі­ші бастығы көрінді. 

– Әй, інім, – деді сонадайдан Айтан аға­сы дауыстап, – бір апта болды газетке түк бермей кеттің ғой?... Байқа бала, көз­ге түсіп «бездельник» атанып жүрме!

Айсұлтан Айтан ағасының ескертпе­сі­нің бәрі жөн екенін, соны қатты мойын­дап тұрғанын сездіріп, басын шыбын­да­ған атша изеді. Басын изеп тұрып ғайып-ерен қырық шілтен секілді адамды пәле-жала­дан қорғап-қоршап жүретін осын­дай аға­йынның бары қандай жақсы деп іштей тәу­бе етті. 

ЗАҒИРА АПАЙ

– Апай қайтыс болған...

Бұл хабарды Тұрлығазы елден келген бір ағайынның аузынан, сөз арасында естіп қалды. Дүние салғанына бір жылға таяп қапты. Тұрлығазының жүрегі шым етіп, мынау жайсыз хабарды бұған дейін естімегеніне қарадай қысылды. Орнынан тұрып, кеудесін кере дем алды да, бөлме ішінде арлы-берлі сенделіп кетті. 

Зағира апайдың есімі көңіл түкпірінде көмескі қалған көп жайды қайта көтеріп, есіне салғандай еді... 

* * *

Тұрлығазының да жастық шағы ойқыл-тойқылы көп бір алмағайып замандарда өтті. Қазақтың бетке ұстар көсемдері түгелімен көгенделіп ұсталып, ұлт зиялысының тамыры қырқылған кез. Кейінгі пайда болған көсемсымақтар қарадай көлеңкесінен қорқып, бөріктерін заман ыңғайына қарай қисайта киіп алысқан. Қазақ тілінің қасиеті жоғалып, қазақ мектептері жаппай жабылып жатқан шақ-ты. «Қателесіп» балаларын қазақ мектебіне тапсырып қойған қазақтар сол балаларын қолдарынан жетектеп орыс мектептеріне өткізіп жатты. Баланы орыс мектебіне өткізу үшін бір сынып кейін шегеру керек, көнбіс қазақ соның өзіне риза еді. Өйткені жарқын келешек орыс тілінде, орыс мектебінде. Орысша тілің келмей шүлдірлеп жатсаң – дос та, дұшпан да мазақ етіседі, білімсіз, ақымақ, кеще санайды. 

Мінеки, осындай аумалы-төкпелі заманда уыздай ұйыған ұжымын шайқамай, шашыратпай, аман-есен сақтап қалғанның бірі Зағира апай болатын. Көсем сөзді, шешен тілді, қазақтың өр мінезді қыздарының бірі еді. Ұзақ жылдар мектепте ұстаздық етіп, кейінгі уақта зейнет демалысына шыққанын естіген. 

Тұрлығазы мектеп бітірген жылдары Қазақстандағы қой санын 50 миллионға жеткіземіз деп бүкіл ел дүрлігіп, газет-жорнал күнде жазып, радио мен теледидар құлақ етін жеп жатқан кез. Мектеп бітірген жастарды қалаға оқуға жібермей, сыныбымен түгелдей қойшы етіп, әр өңірде «комсомол-жастар шопандар бригадалары» құрылып жатты. Көктемнің көкөзек бір күнінде бұлардың сыныбына да галстук тағып, мұздай киінген үш жігіт келіп жиналыс ашқан. Келгендердің біреуі аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы, келесі кісі – аудандық оқу бөлімінен, үшіншісі тіпті дөкей бастық – аудандық партия комитетінің нұсқаушысы екен. 

Қастарында сынып жетекшісі Бикен апай бар, үш жігіт Қазақстанда қой басын 50 миллионға жеткізудің қаншалықты экономикалық пайдасын, әсіресе, бұл мәселенің саяси маңызын ұзақ-сонар сөз етісті. Сондықтан қазір жер-жерде комсомол-жастар бригадалары жасақталып, олар отар-отар қойды көбейтіп, үлкен жетістіктер мен абыройға кенеліп жатқаны аңыздай әңгіме болды. Орден алған, комсомол съездеріне делегат болып жатқан кейбір озат шопандардың аттары мақтанышпен аталды. «Коммунистік ерен еңбектің үлгісін көрсетіп жүрген нағыз отаншыл осындай жастардан тәлім алыңдар, соларға ұқсап бағыңдар» дегендей ұрандалған уағыз айтылды. Сондықтан, «сүйікті партиямыздың саясатын оқушы жастар, сіздер де бірауыздан қолдап, сынып болып шопандар бригадасына аттаныңыздар, сөйтіп елге аттарыңызды әйгілеп, сый-құрметке бөленіңіздер» деген жалындаған ұсыныспен әңгіме түйінделді.

– Оқуды қайтеміз? – деді арадағы үздік оқитын бір қыз. 

– Оқу ешқайда қашпайды. Екі жыл жұмыс істеп, өмірлік тәжірибе жинақтап, содан кейін де оқуға баруға әбден болады. Оқу сендерден ешқайда қашпайды және ол ешқашан кештік етпейді! – деп сендірді партия нұсқаушысы. 

– Екі жылда білгенімізді ұмытып қалмасақ... – деп күмілжіді орта тұстан бір бала.

– Айналайындар, бұны мен ойлап тапқам жоқ! – деп осы арада комсомолдың бірінші хатшысы ешкі көзденіп, жұлқынып шыға келді. – Бұл партияның нұсқауы, саяси мәселе. Сіз немене, сонда партияның саясатына қарсы шығайын деп тұрсыз ба? 

– Жо-жоқ, менікі әншейін пікір ғой... – деп әлгі бала партаның астына бұға түсті.

– Ондай одағай пікіріңізді жинап, қалтаңызға салып қойыңыз!

Сынып іші жым болды. 

«Комсомол хатшысының сесі қиын сияқты, екі жылда тұрған түк жоқ, қойшы болсақ бола салайықшы» деп ойлады Тұрлығазы. Дәл осы дүбәра сәтті аңдып тұрғандай Бикен апай:

– Ал, кәнеки, шопандар бригадасына бүкіл класс болып баруды қолдайтындар – қолдарыңды көтеріңдер! – деді өзінің жұмсақ та қоңыр даусымен.

Жұрт жапатармағай бәрі қолдарын көтерді. Бикен апай орнынан тұрып, көтерілген қолдарды санап тұр еді, есікті айқара ашып мектеп директоры Нүсіпбаева Зағира апай кіріп келді: 

– Не нәрсені бөлісе алмай жатырсыңдар? Мына балалар неғып қолдарын шошайтып отыр? 

– Класс болып шопандар бригадасын құрмақпыз, Зағира Нүсіпбаевна! – деді сынып жетекшісі Бикен мұғалима. 

Зағира апай алдымен төрде отырған лауазымды қонақтарға қарады, содан соң түгелге жуық қол көтерген сыныпты бір шолып шығып, мүсіркегендей ернін сылп еткізіп, нәумез басын шұлғыды да: 

–Е-е-е, шырақтарым-ай, қойшы болайын деген екенсіңдер ғой?... Өмір бойы қой баққан әке-шешелерің жетісіп еді. Енді сендер де сөйтпексіңдер ме? Түсіріңдер қолдарыңды! – деп саңқ ете қалды. Айбыны қатты, сөзі мығым.

Аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы иығын қипақтатты. Аудандық партия комитетінен келген нұсқаушы жігіт еліктей едірейе қалды. 

– Зағира Нүсіпбаевна, сіз... сіздің бұл пікіріңіз дұрыс емес!

– Неге дұрыс емес? Сонда қой бағуды тек қазақтың ғана маңдайына жазып қойып па? Орыс мектебін неге үгіттемейсіңдер? Неге сіздер қазаққа ғана қоқаңдайсыздар? Күштеріңіз бізге, ауыл қазағына ғана жетеді? Қаланың баласы неге қой бақпайды осы? Сонда қалай, бастықтың баласы – бастық, ғалымның баласы – ғалым, ал ауылдың баласы міндетті түрде қойшы болуы тиіс пе? 

– Оны біз ойлап тапқамыз жоқ, Зағира апай! 

– Ендеше, көздерің ашық, тілдерің бар, сөздерің жетеді, сол саясатты ойлап тапқандарға түсіндіріп айтпайсыңдар ма? Тура сөз туғанға жақпайды. Жібергіш болсаңдар неге Теміртауға, өнеркәсіпке жібермейсіңдер? Әлде өнеркәсіп ауыл баласының қолынан түсіп қала ма? 

Осы арада дәл ортада шәниген аудандық оқу бөлімінен келген жігіт ұшып тұрды:

– Зағира Нүсіпбаевна, сіз... сіз өзіңіздің авторитетіңізбен бізді бұрышқа тыға бермеңіз! – деді тілі тұтығып, нарттай қызарып. – Шопандар бригадасын құрып, Қазақстанда қой шаруашылығын өркендету ісі – «екінші тың» деген атқа ие болып отыр. Бұл партияның стратегиялық линиясы. 

– Шырағым, сен мені стратегиямен қорқытпа. Ары кетсе – орнымнан алып тастарсың... еден жусам да күнімді көрермін. Ондай ұран сөзіңді қой! Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ. Кісілік сөзімді айтып тұрмын. Ереуіл сөзге ере бермей, үлкен азаматсыңдар, елдің сөзін сөйлесеңдерші! Жастардың жолын кеспеңдер, өспей жатып таптамаңдар. Ауылдан жабы емес – тұлпар, құладын емес – сұңқар шығады дегенге сенбейсіңдер ме? Бүйтіп боздағыңды бордай езіп, келешекте не қылайын деп жүрсіңдер?

– Бұл саяси таяздық ... 

– Тайыздық болса, шырағым, мынаған келісейік... Егер анау көрші Луначарский атындағы орыс мектебінен қойшы боп бір бала баратын болса, осы класты әлгі айтқан бригадаларыңа өзім бастап апарам... Әйтпесе – қысыр әңгімені қысқартыңдар! Балалардың басын қатырмай, өз жұмыстарыңызға барыңыздар! 

Зағира апай келген қонақтарға есікті нұсқағандай ишара жасаған. Қонақтар салы суға кетіп, еріндерін жымқырып, бастарын шайқап кластан шыға жөнелісті. «Біз бұл істі бұлай қалдыра алмаймыз» деп күбірлесіп, бірін бірі жігерлендіріп бара жатты. 

Келгендер тегі болған жайды «жақсылап» жоғарыға жеткізген болар, артынша оқушылар Зағира апайды ауданға шақыртқанын естіген. Ол жердегі дөкейлердің алдында да Зағира апай айтқанынан қайтпапты. Соның алдында екі жыл бұрын бригада құрған екі сыныптың тағдырын мысал етіп, алдарына жайып салыпты... Бір жылға жетпей ол бригада пышырап, торғайдай тозып, тарап кеткен болатын. Басы таудай, аяғы қылдай құрып тынған еді. Екі сыныптан да бірде-бір бала оқуға түсе алмаған. Екі сыныптан екі қыз алтын медальға бітірісіп еді. Оның біреуі бір жылдан соң күйеуге тиіп, бүгінде оқу да, тоқу да жоқ, от басты, ошақ қасты сарылған әйел. Келесі қыз бригадада жүргенде жүкті боп қалып, қазір баласын құшақтап үйінде отыр. Алтын медаль беріп үкідей үлпілдеген үмітіміз еді екеуі де, әдірем қалды. Бала жасынан «мен кинорежиссер» боламын дейтін бір оқушы ішімдікке салынып, қылмыс жасап, ақыры түрмеден бірақ шықты. «Жастардың арманын жер етіп, ұядан ұшпай жатып қанатын қайырған осындай ахуал үшін кім жауап береді?» деп, тайсалмай табандап тұрып алыпты. «Енді мен өз оқушыларымның тағдырын тәжірибеге сала алмаймын. «Қарағайға қарап тал өсер, қатарына қарап бала өсер» деген. Жүректегі жастық жалынын өшіріп, обалдарына қалмаймын!» деп қасқайыпты. 

Сөйтіп, Тұрлығазылардың сыныбы құдай сақтап, қойшы болудан аман қалған. Бұл оқиға айдарынан жел ескен арманшыл жастардың көңіліне қанат бітіріп, ертеңге деген сенімін бекіте түскен.

Содан кейін-ақ баршасы мемлекеттік емтиханға дайындалып, «кім қандай оқуға, қайда баратыны» айқындала бастаған. Арада екі айдай уақыт өткенде Зағира апай өзіне Тұрлығазыны шақыртып: 

– Әй, жетімегім, сен қай оқуға барғалы жүрсің? – деп сұрады. 

Тұрлығазы расында жетім еді. Өзі де жетім өскен қыз болғасын Зағира апасы іш тартып, Тұрлығазыны «жетімегім» дейтін.. 

– Свулшқа... – деп Тұрлығазы желпіне сөйлеп, мәз болып ыржиды. 

Зағира апай оқушысының бетіне бажырая қарады. 

– Сыболышы несі? 

– Стравопольское высшее военное училище летчиков и штурманов... 

– Ұшқыш болмақсың ба?

– Иә, әскери ұшқыш болам!

Апай маңдайын тіреп ойланып қалды. 

– Арыз беріп қойдым... Жуықта комиссиядан да өттім, денсаулығым мықты. Енді емтиханды тапсырған бойда кетем! – деп Тұрлығазы әскерилерше тақылдай жөнелді. 

– Оны кім саған... әскер боласың деп жүрген? – деп күрсінді апай. 

– Военком! 

Зағира апай орнынан тұрып: 

– Жүр, кәне сол военкомыңа! – деді де, Тұрлығазыны ертіп сыртқа беттеді. 

Сол бойда бір жас мұғалімнің машинасына мініп, іргедегі Жәркент қаласына Тұрлығазыны жетелеп алып барды. Ешқайда бұрылмастан бірден әскери комиссардың өзіне кірген. Комиссар Зағира апайды бұрыннан таниды екен, есік көзінен қарсы алып, қолынан демеп орындыққа отырғызды. Хатшысына шай алдырып, Зағира апайдың алдына қойды. Сарыала киімді комиссар қабағы түксиіп, түсі суық болғанымен, жібі түзу, жүрегі жұмсақ кісі екен.

– Жүсіпбек, шырағым, «қадіріңді білмегенге қадіріңді кетірме» дейді. Өзіңе қадірім жетеді ғой деп әдейі келіп отырмын. Сұрайын дегенім, мына баланы қайда жібергелі жүрсіңдер? – деп, Зағира апай сөзін әріден орағытып бастады.

– Бұл жігіттен біз летчик жасайық деп жүрміз... Военный летчик! – деді комиссар іштей мақтанғандай болып. Апайдың қасынан Тұрлығазыны көрген бойда осындай әңгіменің боларын ол алдын-ала сезген сияқты. 

– Е-е-е! – деді апай басын шұлғып.

– Бұл жігіт әнеу күні біздегі комиссиядан өтіп қойды, летчик болуға жарап тұр. Денсаулығы мықты! Документтерін дайындап, әзір отырмыз! 

– Сол документтерді көруге бола ма? – деді апай басын көтеріп.

– Зағира Нүсіпбаевна, әрине, сізге болады ғой... көрсетеміз! 

Комиссар ішкі телефонмен Тұрлығазы Дуанбековтың құжаттарын сұратты.

Көмекші лейтенант лып етіп бір папканы комиссарға тапсырып, қайыра шығып кетті. Комиссар папканы Зағира апайға қарай ысырды. 

– Мінекиіңіз!

Апай папкінің ішіндегі қағаздарды бөлек шығарды да, ортасынан қақ айырып, жыртып тастады. Бұл әрекетті көріп отырған комиссар сөз таба алмай тұтықты. Онсыз да күрең жүзі тотыға қарайып, шүңет жанары жарқ-жұрқ ете түсті.

– Жүсіпбек, шырағым, сен маған ренжіме! – деді Зағира комиссарға бұрылып. – Мынау бала бір атаның соңында қалған жалғыз тұяқ. Өзі әке-шешеден де ерте айырылып, жетім өсіп келеді. Сонда бұ баладан әскер жасап, орыстан қатын әперіп, тұқымын тұздай құртпақсыңдар ма? 

– Зағира Нүсіпбаевна, бұныңыз дұрыс емес! 

– Неге дұрыс емес? Әскери адамның жайын біз де білеміз... Камчатка ма, Магадан ба, жоқ әлде Ақ теңіз бен Қара теңіздің арасы ма, әйтеуір тілін де, дінін де ұмытып, туған елінен кіндік үзіп қалады. Сендер солай етпексіңдер ғой? Жарықтық Сабырбай ақсақалдың ұрпағы бөтен ел, бөтен жерге судай сіңіп, тастай батсын дейсіңдер ғой? Ұрпағы орыстанып кетсін демексіңдер ғой? Жоқ, ол болмайды! Мен тірі тұрғанда ондай жөнсіздікке жол бермеймін. Сен мені түсін, Жүсіпбек, шырағым, қағазыңды жыртты деп маған ренжіме! Менің басқадай амалым қалмады! – деп апай қара пәпкіні комиссарға итере жылжытты да, Тұрлығазыны жетелеп бөлмеден шыға жөнелді.

Комиссар төмен қарап түнерген күйі қолындағы қарындашын тықылдатып, үнсіз қала берді. 

Зағира апайдың сесінен қорқып Тұрлығазы содан кейін әскери комиссариат жаққа жолаған жоқ. «Сен қайда жүрсің» деп ол жақтағылар да Тұрлығазыны іздей қоймады. Сөйтіп өмірдің ағысы оны өзге арнамен алып кете барған. 

* * *

Әлгі оқиға себеп болып, сол жылы күзде Зағира апайды орнынан алып тастады. Кейінгі өмірінде ол кісі қатардағы мұғалима боп қызмет жасап, зейнет демалысына шықты деп еститін. 

Дариға-ай десеңші, сол Зағира апайы да дүниеден өткен екен-ау! Қырық құбылған алақұйын заманда шындықты бетке айта білетін сирек азаматтың бірі еді ғой! 

Зағира апайдың айтқаны келіп, шәкірттері шалымды шықты... Көпшілігі ілгерінді-кейінді әртүрлі оқуға түсіп кетіскен. Соңынан осы 28 оқушының арасынан екі ғылым докторы, төрт кандидат, екі журналист, газеттің бір басшысы, мемлекеттік мекемелердің бірнеше жетекшілері өсіп шыққан еді. Соның бірі – Тұрлығазы Дуанбеков болатын. Ол сол жылы Мәскеу полиграфия институтына түсіп, қазақ жастары арасынан «полиграфия инженері» дейтін сирек мамандықты иеленді. Іргелі баспаханада цех бастығы, Баспасөз министрінің көмекшісі, министрліктің Полиграфия басқармасының бастығы қызметтерін атқарды. Алғашқы лекпен еліміздің жаңа астанасына көшіп, мемлекеттік «Елорда» баспасын ұйымдастырды. Өзі ұзақ жылдар бойы осы баспаға жетекшілік жасап, ұлт руханиятына қосылған тамаша кітаптар шығарды. Қай қызметте жүрсе де әріптестеріне абыройлы, дос-жарандарына сыйлы, айтулы баспагер, білікті маман, білімдар басшы ретінде таныла білді. 

* * *

Ертеректе Алматы облысы Панфилов ауданында болған тағлымды бір оқиғаның жай-жапсары, мінеки, осы! Мен бұл әңгімені Тұрлығазы Сабырбайұлының өз аузынан естіген едім.

Зағира апай – ұлттық сұңғат өнерінің негізін қалаған Әбілхан Қастеевтің немере қарындасы екен. Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген мұғалімі. Алматыдағы Ә. Қастеевтің мемориалды музей-үйінде абыз суретшінің өзі салған Зағира Нүсіпбекованың акварель портреті сақтаулы.

Нұрыңыз пейіште шалқысын, алмағайып заманда жастардың тағдырына араша түскен қазақтың қайсар қызы! 

 «САЯСИ АКЦИЯ» 

Қиял жетпес қияндағы Африкада СПИД деген бір бәле шығып, жегі құрттай жер шарына жайылып барады деген қауесетті жұртшылық көптен естіп жүретін. Өзі дауасы жоқ жаман дерт екен, ХХ ғасырдың қасіретіне айналар түрі бар деп ақпарат құралдарының жағы тынбай сарнап жататын.

Күндердің күнінде сол бәлеңіз Қазақстанға да жетіп, дауасыз дертке қарсы біздің елде де аяусыз күрес басталған. Ел астанасы Алматыда СПИД-орталық құрылып, олар алуан түрлі алдын-алу шараларына, бұқара арасындағы тәрбиелік үгіт-насихат жұмыстарына құлшына кірісіп кетті.

Бірде түс ауа, Зейнеп қызмет жасайтын білдей мекемеге де осы СПИД– орталықтан салаң етіп үш кісі келе қалған. Сырықтай екі еркек пен домаланған бір әйел екен. Келген бойда екінші бастық Ермұқан Смаханұлына тоқтаусыз кіріп, «презерватив» деген зәру заттың бір жәшігін табыс етіп кетті. Табыс етіп қана қоймай, екінші бастықпен сағат бойы өнегелі тәлімдік тұрғыдағы келелі әңгіме жүргізіп, бұл акцияның мемлекет үшін қаншалықты саяси әрі экономикалық маңызы барын жіктеп таратып берді. Үшеуі сөзді бірінен соң бірі іліп әкетіп, аузы-аузына жұқпай сайрады-ай дерсің. Проблеманың қайдан шыққанын, оның адамзат үшін орасан қасыретін, бұл тұрғыдағы әрбір кісінің азаматтық парызын тәптіштеп түсіндірген кезде осы дерттің жер жүзіне тарап кетуіне Ермұқан Смаханұлы өзі кінәлідей қысылды. Тершіген маңдайын қайта-қайта сүрткілеп бір қызарды, бір бозарды, сосын:

– Айтқандарыңыздың бәрін ұқтым... түсіндім. Алаң болмаңыздар, сеніңіздер маған! Айтқандарыңызды ел-жұртқа жеткіземіз, бәрін де таратып береміз, – деп уағызшы-лекторлардан ант-су ішкендей боп әзер құтылды.

Келген үшеу үлкен шаруа тындырған кейіпте маңғаз қоштасып, бөлмеден шыққан бойда, Ермұқан Смаханұлы терең ойланып қалған. Әлгінде ғана аналардан құтылғанша асығып еді, енді мына құрғырды ел мен жұртқа қалай таратам деп басы қатты. Өмір бойы осы мекемеде жұмыс жасап келеді, бірақ дәл мұндай оғаш жағдайды көрмепті. Өзін біреуге пәлен деп әңгіме етудің өзі ыңғайсыз екен. Ыңғайсыз болса да, енді қашып құтылатын емес, әлгі лекторлар «маңызды саяси акция» деп зар илесіп кетті ғой... Соған қарағанда артында сұрауы бар бәлелі іс сыңайлы. Айтқандарын жасамасқа болмас, деп қиналды Ерекең.

Бұл құйтырқы шаруаны кімге тапсырсам деп, қол астындағы қызметкерлерінің бір легін көз алдында тізіп шықты. Біршама уақыт ойланып-толғанып, ақыры Зейнепке тоқтаған. Күннен туғандай домаланған бұл қара келіншектен әйелдерді қойып, еркектің көбісі ығатын. Ығып қана қоймайды, сескенеді, сыйлайды. Мінезі өр, бетің бар, жүзің бар демей, турасын айтып салатын қарағымның бірі. Кесек мінез, көсем тілді, ақылына көркі сай қатқан келіншек. Қалжыңға жығылып, сөзден сүрініп көрмеген пысық. Түйе балтыр, тегене төс бұл Зейнептің бір басына қайраты мен күші де жетіп артылады. Былайша айтқанда, «болам деген жігітке от беретін» сиқырыңның нағыз өзі.

– Былай... – деді Ермұқан Смаханұлы Зейнепті бөлмесіне шақырып. 

 Шақыруын шақырса да қалай түсіндірерін білмей састы. 

– Общым мына бәлені жұртқа тарату керек.

– Нені дейсіз?

– Не болушы еді... мынаны да!

– Бұл не өзі? 

– Не екенін бөлмеңе апарып, сол жерде көре жатарсың... Былай болсын... ел-жұртты улатпай-шулатпай жайымен тарат, білдің бе! Тегін таратасың. Тегін екен деп алалама, тегіс жеткіз бәріне. «Саяси акция» дейді ғой, соңынан біреулер арызданып жүрмесін.

– Саяси акция дедіңіз бе?

– Иә, саяси акция деп кетті... 

Зейнеп үстел шетінде тұрған қағаз жәшіктің аузын ашпаққа ұмтылып еді, бастығы бүйіріне біреу біз сұғып алғандай:

– Әкет әрі! Бөлмеңе апарып аш! – деп шаңқ ете қалды.

Дауысы қандай ащы еді, Зейнеп селк ете түсті.

Үйбай, мына кісіге не болған, деп бастығына еліктей едірейе қарады. Көнектен үріккен көк дөнендей осқырынып, бұл кісінің көзі тайғанақтай бергені несі екен, деп таңданды. 

«Бұл бастықтарды адам түсініп болмайды». 

 Зейнеп бөлмесіне барып жәшікті ашқанша асықты. Ашты да... масқара-ай десеңші, денесі дір етіп, тіксініп қалды. «Саяси акция» деп айдар таққасын, алмағы мен салмағы бар салиқалы шаруа шығар деп еді. Сөйтсе... Құрғырың құрым елге жетерліктей үйіліп жатыр екен. 

«Екінші бастықтың әлдебір арамдық жұғып қалардай безек қаққаны осы екен ғой. Сайтан алғыр-ай, істемеген ендігі жұмысы осы ма еді!».

Жәшік толы дөңгеленген түймелерге қарап тұрып Зейнеп бастықтардың үнемі осындай тіс батпайтын, сөз өтпейтін қиынға салып қоятынына налып, намыс шақырғандай болды. Көңілшекті қошемет қор етеді деген осы да, деп өкінді артынша. Бұл үшін енді қай бастықпен бет жыртысып кетісіп жатпақ... Тапсырманы орындамасқа амалы қайсы!

Енді бұл бәлені қалай таратудың жолын ойластырды. Ауруда шаншу жаман, сөзде қаңқу жаман. Шынтуайтына келсе, сүйекке таңба салып, өсекке қалдыратын қиын шаруа бұл. Оның үстіне мынау мекеме – таза қазақы орта. Ал қазақы орта қашанда гу-гу өсек-аяңның ордасы екені белгілі. Бұл мекемеде де солай, тілін тасқа безеп, жұмыртқадан жүн қырыққан бірөңкей кебіс ауыз шешендер мен көсемдер қызмет жасайды. 

Біраз ойланып отырып, ақыры жұмысты тізім жасаудан бастау керек деп шешті. Тізімге зейнет жасына жақындаған бірер шалдауыттар мен бес-алты жасөспірімнен өзге, ұжымның етік киген еркек кіндіктісін түгел кіргізді. Тізімнің ең басына мекеменің үш бастығын жазып, бірінші бастық Нұрлан Қасымұлының қолын келістіріп отырып өзі қойды. Сосынғысы, «бұл шаруаны тапсырған өзі емес пе» деп, екінші бастық Ермұқан Смаханұлының да қолын қатырып тұрып ұқсатып жіберді.

Өстіп қол жинап таратпаса, көдеден көп ағайын Зейнептің өзі ойлап тапқандай көріп, еріндерін түштитіп табалап жүрер түге, деп іштей қауіп те қылды.

Осындай оймен жәшікті көтеріп, тізімді қолға алып бұлаңдай басып үшінші бастыққа кірген. Үшінші бастық Құмар Зарқұмарұлы мәселені көп шеше қоймайтын, үнемі алдыңғы екі бастыққа жалтақтай беретін жасықтау кісі еді. Бастығының осы мінезін жақсы білетін Зейнеп салған беттен:

– Екі бастық қолын қойып, өздеріне тиесілі сыбағаларын алды. Енді өзіңізге келіп тұрмын? – деп соқты.

Құмар Зарқұмарұлы креслосын шиқылдатып, бір отырып, бір тұрды. Ғұмыры мұндай тауарды пайдалану түгілі, қолына ұстап көрмеген жан-ды. Ыңғайсызданған шыраймен қипақтап тұрып:

– Тізімді әкелші, ана кісілер қаншадан алды екен, көрейін, – деді.

Зейнеп сып еткізіп тізімді алдына жая беріп:

– Анау жасы ұлғайған үлкен ағаларды айтам... Тұрсынәлі, Қазтай сияқты үлкен кісілерді кіргізгем жоқ... – деп есеп бергенсіді. 

– Сосын жұмысқа жаңадан келген жас жігіттерді де тізгем жоқ, – деп қосып қойды.

Құмар ағасы сығырая шұқшиып, алдындағы қағазды мұқият зерттеді. Сосын:

– Ана кісілер оннан алыпты ғой. Маған да сонша бер, олардан аз 

алсам ұят болар, – деп қалтасын қарманып ақша шығара бастады.

– Үйбай, Құмар Зарқұмарыш, мұның бәрі тегін... Тек адал пайдалансаңыз болғаны, – деді Зейнеп азар да безер болып.

– Тегін дейсің бе? – деп бұл сөзге Құмар Зарқұмарұлы елең етті. – Онда әлгінің үстіне тағы бесеуді қосып жазшы.

Зейнеп үшінші бастықтан шыққан бойда онымен іргелес Серікқабылдың бөлмесіне кіріп кетті.

Бөлім бастығы Серікқабыл табиғаты таза, аңғал, сол аңғалдығынан болар, жүріс-тұрысы әпенділеу кісі еді. Зейнеп мән-жайды түсіндіріп, жәшікті тарс еткізіп үстелге қойған кезде:

– Өзі ондай дүние қандай болады екен? – деп, қолын белуарынан 

жәшікке сүңгітіп жіберіп, бір мәрте араластырып шықты.

– Немене, ғұмыры көрмегендей...

– Естігеміз, бірақ көрмеп едік, – деп Серікқабыл қолына екі түймені алып, ары-бері айналдырып қызықтады.

– Апырмай, ұят-ау! – деді басын шайқап. – Әгәрки алмай қойсам 

одан бетер ұят болар-ау, ә?

– Әрине, ұят болады. Өйткені бұл саяси акция! – деп Зейнеп те осы арада дауысына өзгеше салмақ беріп жіберді. – Бастықтардың өзі оннан-он бестен алып жатыр.

– Ендеше маған бесеу бер. Одан көпке қинама! – деді Серікқабыл жалынғандай болып.

– Мейлі, – деді Зейнеп. – Мейлі, қанша баптағанмен сенің тұлпар болмасыңды білем... Мінеки, сұраған бесеуің!

Серікқабылға тиесілі бесеуді өткізіп, қолын қойдырып алғаннан кейін, Зейнеп жәшігін көтеріп аппарат басшысына кірді. Аппарат басшысы Жақыш ағай екі шоқып бір қарайтын секемшіл кісі еді:

– Үйбай, не дейді... былай көрсетпей бер! – деп құлағы ербиіп жалтақ-жалтақ етті.

– Неге көрсетпеймін? Еркек кіндіктінің бәріне адамша таратып жүрміз ғой... ашықтан ашық.

– Бәрібір ұят болады, Зейнеп, көрсетпе деймін!

– Жә, жә, болды, көрсетпей-ақ қойдық.

– Әкел бері! 

Жақыш ағай Зейнеп ұсынған бес түймені зып еткізіп үстелдің ең төменгі тартпасына тыға қойды. Сосын біреу көріп қойғандай қуыстанып, есік жаққа жаутаңдай қарады.

Тізімге қол қойдырып еді, байқайды, әдеткі қолы емес, шимайлап басқаша жазып жіберді.

Келесі бір үлкен бөлімнің бастығы Нұрқан ағай – атағы бар, атағына қоса шатағы бар, шар айнасы шалқасынан қиындау кісі еді. Зейнеп имене басып бөлмеге кіріп, мәселенің мән-жайын түсіндіре бастағаннан-ақ, ана кісі бет-жүзінен қаны қашып, атар таңдай ағара бастаған. Зейнеп сөйлеген сайын ағайдың екі езуі кебістей созыла түсті, қою қасы дір-дір етіп, маңдай шашы тікірейіп кетті. Не заматта жылан шағып алғандай келтек денесі селк етіп, оқшырайып орнынан атып тұрды. 

– Жоғал! – деді тілі күрмеліп қырылдап. – Көзіме көрінбей жоғал әрі!

Зейнеп жоғалғаны сол, жайқалған кеудесін толқыта тепсініп, Нұрқан ағасына одан бетер жақындай түсті.

 – Нұреке, кешіріп қойыңыз, бұл бастықтың тапсырмасы тегінде! – деді бұл да даусын зорайтып.

– Ондай тапсырма берген бастығыңмен қоса құры!

– Нұреке, тегінде мұныңыз ұят болады! Төменде күйбеңдеп төбенің басын көрмей жүрген жалғыз сізсіз! Бұл саяси акция... Ермұқан Смаханұлы солай деп тапсырма берді. Ертеңгі күні айықпас әңгімеге қаласыз! 

– Жоғал дедім ғой саған!

Нұрқан ағайы мұртының жебесіне дейін тікірейіп, безгек тигендей қалшылдап кетті. Біреу күрек тісін қағып алғандай енді ысқыра шаптықты. «Қайдағы бір үлбіреген жаман резеңкеге бола шабына от түскендей шамданғаны несі?», – деп Зейнептің де басына қан шапшыды. Қызметтес қарындасына соншалықты айғайлап... Өй, тыпыңдаған тартық неме, шегірткенің айғырындай шәңкілдегеніне жол болсын! 

«Бұл еркектерді адам түсініп болмайды».

Зейнеп қаймақ ернін қисайтып, тыржың етті де теріс айналып жүріп кетті. Жәшігін көтерген бойда есікті аяғымен тарс еткізіп теуіп ашып, бөлмеден шыға жөнелді. Нұрқан ағасының айқарма есігі шиқылдап шалқасынан ашық қалды.

Қызық ей осылар... Елде елу түрлі адам бар, жалғыз Зейнеп солардың қайсысының көңілін таппақ. Қайсысының алдына барып жалпаймақ. Бастық айтты – бітті емес пе! Осы ұжымда қызмет жасайды екенсің, айлық алып, бала-шағаңды асырап отыр екенсің – мынау саяси акцияны комментарийсіз қолда! Солай, ағайын! Бұл Зейнептің бұдан былай көрінгенмен тілге келіп, көрінгеннің айғайын естіп, сөз таластырып жүруге уақыты да жоқ, денсаулығы да жетпейді!

Ашуға булығып жарылардай болып келеді.

Ендігі кезекте бақайына қаранған бастықтарды қоя тұрып, қатардағы қызметкерлерге таратуға кірісті.

Мырзахан деген шүмек бет шүңкиген жігіттің өзі бөлімде, тегендей төңкерілген әйелі бухгалтерияда істеуші еді. Мәселенің маңызын айта берген кезде Мырзахан да Нұрқан ағасы құсап мысық көзденіп, шыр-пыр бола қалмасы бар ма...

– Өлә-ә, әкет, көрсетпе! – деп безектеді.

Зейнептің онсыз да лықсып тұрған ашуы сыртқа запыран болып атылды. Жаңа ғана Нұрқан ағасына кеткен есесін, нақақ естіген айғайын енді Мырзаханнан алғандай болды.

– Әй, Мырзахан! – деп төске ұрған тастай шақ ете қалды. – Әй, Мырзахан, сен олай деп безектеме, білдің бе! Білеміз сені де... отырған жерден отын кескен қудың бірісің сен, ұқтың ба! Мекемеге ұн түссе ғой, «біз екі адамбыз» деп екі мөшектен арқалап кетесіңдер. Колхоздан картоп алдырсақ, сарымсақ әкелсек – «біз екеу едік» деп екі қаптан тағы теңдеп алып жөнелесіңдер. Осы қыста жылқы сойдырып ет таратқанда да «біз екеу емеспіз бе» деп беттерің бүлк етпестен екі порцыны қақшып түстіңдер. Енді келіп «алмаймын» дейсіңдер. Аласың, Мырзахан, алдыртамыз, білдің бе! Жұрт оннан алып жатыр. Мен саған «екеусіңдер» деп жиырма беремін. Вот, солай, шырағым!

Мырзаханның ашылған аузы қайтіп жабылмай, аңырып отырып қалды. Зейнеп бір-бірлеп отырып жиырма дананы санады да, тарс еткізіп үстелдің үстіне тастап жүріп кетті. Кетіп бара жатып:

– Тектің атасы баяғыда өлген. Үкіметте тегін дүние жоқ. Сондықтан артынан есеп бересің, ұқтың ба... – деді саусағымен айдындап. – Қатының екеуің бірігіп есеп бересіңдер, соны мықтап есіңде ұста!

Тілін жұтып қойғандай қылғынып Мырзахан орнында қала берді.

Мырзаханнан шыққан бетте қараса – есік көзінде бір топ балғын жастар топырлап тұр екен. 

– Апай, сізді күтіп тұрмыз, – деседі. 

Атасында көрмегенді ботасында көріп жүрген қулар емес пе, шібіш көздері ойнақшып, ырбаң-ырбаң етіседі. 

– Бір жақсы дүние таратып жүр деген соң... бізге жетпей қала ма деп... – деп көздерін сүзіп бұлдыр қағады. 

Зейнеп күліп жіберді. Күлкімен бірге көкірегін кернеген ашуы да бұрқ етіп сыртқа шығып кеткендей болды. Әйтеуір, лезде көңілі көтеріліп, жадырап салған. Сосын мынау «көгенкөздерді» не істесем екен деп аз-кем ойланып тұрды да, шұбырта ертіп бәрін терезе алдына апарды. Бұл жастар тізімде жоқ. Сондықтан ақ қағазға бәрінің аттарын жазғызып, қолдарын қойдыруға тура келді. Сөйтті де әрқайсысына он түймеден ұстатып жіберді. Құлындай ойнап, қуана кетіп бара жатқан топтың ішінен Қайбар деген жылмиған жылтыр еңкейіп Зейнептің құлағына сыбыр ете қалған:

– Нұрқан аға алмапты ғой, сол кісінің үлесін бізге бере салмайсыз ба? – дейді жылтыңдап.

Зейнеп басын кегжең еткізіп, қою шашын серпи бере Қайбарға ақшырая қарады:

– Жоқ! – деді жұлып алғандай. – Жоқ, шырағым! Бәрінің есебі бар. Тегін дүние жоқ мұнда. 

Сайқымазақ Қайбар сықылықтай күліп, желе жүгіріп жөніне кетті.

«Ай, жастар-ай, бұларды да түсіну қиын боп барады-ау осы!».

Зейнеп енді бұрыштағы Сейтен серінің бөлмесін бетке алды.

Сұңғақ бойлы, кердең жүрісті кербез Сейтенді әріптестері баяғыдан «сері» атап кеткен. Парасат-зейіні мол, оқығаны мен тоқығаны көп, өзі көркем, тілге шешен Сейтен сері осы мекемедегі қыз-келіншектің көзінің құрты еді. 

Зейнеп кіргенде сол Сейтекең аяқты серейтіп орындыққа артып салып, көзілдірігі жылтырап газет оқып отыр екен.

Зейнеп жәшікті үстелге қойып, осылай да осылай деп келген шаруасының мән-жайын түсіндіріп жатыр еді:

– Қарақшы қарақшыны қараңғыда таниды деген, Зейнеп-жан, менің байқауымда, қалаулы ісіңді енді тапқан сияқтысың! – деп көз құйрығымен жымия қарап, болымсыз мырс етті. 

Қапелімде не айтарын білмей, Зейнеп жөткіріне бере түкірігіне шашалып қалды. 

– Өзін қалай пайдаланушы еді, Зейнеп-жан-ау, біреуін былай өзің көрсетіп жіберсеңші! – деп дайындалған ыңғай танытып, газетін екі бүктеп былай ысырып қойды.

– Дүниенің жарымын құртып... Талай додаға түскен шығарсың, көкпардың талайын тартқан шығарсың? – деп Зейнеп те тілін безеп шыға келді.

– Суырып тартпаса пеш те суық, серіге де бап керек екенін ескергейсің, Зейнеп-жан.

– Қиссаламай турасын айтсаңшы, қаншасы керек?

Сейтен шырайын жылытып, болмашы күлімсіреді. Сосын қаздиып орнынан тұрып, тырнадай түйіліп жәшікке үңілді.

– Өй, мынау өзі ойсырап қалыпты ғой? – деді көңілі толмағандай.

– Қапа болма, саған жетерлік бар.

Зейнеп былайғы қысыр сөзге жоқ, шаршағанын аңғартып, үһілей күрсінді де:

– Қаншасын аласың? – деді.

– Біреуін де алмаймын! – деп Сейтен де қырсыға қалды.

– Неге?

– Тоғыз қабат торғауытқа құрсанатындай мен Еуропаның рыцарі емеспін. Жалаң қылышпен жалаңаш шабатын кең даланың ұланымын.

– Пах, шіркін... 

– Немесе...

– Немене «немесе»? – деп Зейнеп елең етті.

– Өзің тәжірибе жасап көрсетіп бермесең – түк те алмаймын.

– Пішту...

Құтырғаннан құтылған артық. Зейнеп мойнын бір былғаң еткізді де, жәшігін көтерген бойда бөлмеден ыта жөнелді.

«Мылжыңды езген жеңеді, езгенді құдайдан безген жеңеді деген осы шығар» деп күйінді.

Ойынды еті бұлтыңдап, қойқаң қағып дәлізде кетіп бара жатыр еді, бір бүйірден сексеуілдей секиіп Қазтай ағасы қатарласа жолықты.

– Зейнеп шырағым, сен бір тәуір дүние таратып жүр деп естіп... – дейді күмілжіп.

– Үйбай, не дейді... Абыздай болған ағаларымызға не жорық? – Зейнеп ағасына шалқалақтай қарап, бірер адым шегініп кетті.

– Жо-жоқ... Таздан тарақ қалғалы қашан. Сұрап тұрған мен емес.

– Иә, онда кім?

– Анау менің Тұрсынәлі құрдасым ғой, сайтан алғыр, бетін басып саған жете алмай, мені жұмсап отыр... Тегін дүниеңнен дәмелі.

– Үйбай, аға, ұят емес пе!

– Түк те ұяты жоқ, шырағым. Ол ағаң қартайғансып сопы болып жүргенімен, бір көзі қысыңқы. Онысына таң қалма сен, қалқам. Асықтың алшы түсуі иірушісіне байланысты деседі ғой... Көлденеңде жеңешелерің бар деп естігем.

– Үйбай, ағай, қызық екенсіздер... мейліңіз ендеше!

Бір уысын Қазтай ағасына асығыс ұстата бере, Зейнеп бетін басып тез бұрылып кетті.

– Қайтеміз енді... Кәрі тарланың қартайғанда боз шыққаны сияқты. Кешір ол ағаңды, – деп өтірік-шыны белгісіз, Қазтай қипақтап қала берді.

Масқара, сақалды бастарымен бұлары несі, деп ағалары үшін Зейнеп ұялып барады. 

«Бұл еркек деген халықты адам түсініп болмайды».

Сары шаш, жирен мұртты татар шатыс Айрат ағасының бөлмесіне барды. Айрат бұрқыратып темекі тартып, терезе алдында обадай боп ойланып отыр екен. Стол үсті қоңырсыған көп қағаз, қабырғада қылымсыған қалың актрисаның плакаттары мен қиынды суреттері. Зейнеп келгенде темекінің түтінін қолын сермеп сейілтіп, Айрат ойнақшып орнынан тұрды. 

– Құрғыры, шет елдерде осы түймелер әптекте толып тұрады деп естиміз. Бізде итпен іздеп әзер табасың! Сенің мынауың тамаша ақыл болды! – деп, жәшікті көрген кезде Айрат ағасының секпіл беті қуаныштан тарғыл тартты. 

– Қаншасын аласыз? – деді Зейнеп.

– Жорыққа шыққанда кейде бұл бәлені ұмытып кетіп, мына ағаң талай рет сазайын тартқаны бар, – деп Айрат ағасы қутыңдап, жаялық ернін жымқыра түсті. – Аузы күйген үріп ішеді. Сондықтан ана жәшігіңді тұтас қотара салсаң да қарсы емеспін, қалқам! 

– Үйбай, оныңыз қалай? Болмайды, ағай! Он түймеден таратып жүрмін. Бәріне жеткізуім керек.

– Қарауланбай, қалқам, маған жиырмасын тастай салсаңшы? – деді Айрат қатты қиылып.

Зейнеп ағасына бақшырая бір қарады да, басын шұлғып, сұрағанын бір-бірлеп санап отырып тастап кетті.

***

Бөлмесіне кіріп, қағаз-құжатын реттеп, қалған түймелердің есебін алып жатыр еді, есіктен сығалай жылмиып Қайбар кірді. Қудың көзі қысыңқы деген рас шығар тегі, мына қудың көзі күлімдеймін деп мүлдем жұмылып кетіпті. 

– Нұрқан ағай өзіне тиесілі дүниесін сұратып жатыр?

– Жаның шықсын, өтірік айтасың!

– Оллаһи, шын айтам. Жігіттіктен өтсек те, кәрілікке жете қойғамыз жоқ, бір керекке жаратармыз, деп сізге дұғай сәлем айтты. 

– Тура солай деді ме?

Қайбардың басы қалтылдап кетті.

– Тура солай демесе де, сондай ыңғай білдіріп отыр... Оллаһи, шын айтам!

Зейнеп бұдан әрі сөз таластыруға құлқы болмай, он түймені санады да, мұқият қағазға орап Қайбарға ұстатып жіберді. 

Жәшігінің түбінде қалған азғантай түймелерді таратып тастамаққа дәлізге шықса, анадай жерде төрт-бес жас үйіріле қалыпты. Іштерін басып, Зейнепке ұрлана қарап қойып, шиқылдап күле береді.

– Әй, сендер неге ырбыңдап тұрсыңдар? Мені мазақ етіп тұрғаннан саумысыңдар өзі?

Жастар «ойбай, жоқ» деп қолдарын көтеріп, азар да безер болысты.

– Онда не жетті сендерге?

– Апай, сіз туралы емес... Анау Қайбар сіз берген түймелердің төртеу-бесеуін шар жасап үрлеп, машбюроға апарып іліп қойыпты. Машбюроның жас қыздары оларды шынымен шар екен деп жүр...

– Ой, өңкей сайтан! Болды, тараңдар бұл жерден!

Көрмегенге көсеу таң, зат қадірін білмеген сатушыны ұялтар деген. Қыздардың мұншалықты надандығына Зейнеп күйініп кетті. Расында да, бұл бәле қолға сирек түсетін қат тауар, зәру заттың бірі ғой. Жас қыздар ондайды қайдан көрсін, қайдан білсін деп, жылдам басып машбюроға қарай кетті.

***

Жұмыстың соңына таман көтерген жәшігі босап, Зейнептің шаруасы ыңғайланғандай болған. Тапсырған дүние тегіс таратылды, маңызды саяси шара орындалды, тізім жасап, түгелдей қол қойылды.

Бөлмесіне кіріп, үһ деп шамалы тыныстаған соң, есеп беруге екінші бастыққа жиналды. Әу баста тапсырма берген, осы бір ыңғайсыздау шаруаға салған сол кісі ғой...

Кіріп келсе – бастығы басын алмай қағаз қарап отыр екен. 

– Иә, не шаруа? – деп қабақ астынан бір қарап өткені болмаса басын көтерген жоқ.

– Тапсырмаңызды орындадым, соған есеп берейін деп... – Зейнеп тотайлана көзін төңкеріп, қолындағы парақпен бетін желпіп қойды. 

Бастық қабағын көтерген жоқ, бірақ көзі тышқанша жылтырап тесіліп қалды. Екі кештің арасында мұның келісіне таңданған сыңайы бар. 

– Ол не тапсырма еді?

Зейнеп асқан сақтықпен жақындап келіп, үш бет тізімді бастығының алдына тастай берді.

Шүкіршілік, жиырма жылдың жүзі болды, осы мекемеде тапжылмай адалынан қызмет атқарып келеді. Бастық күріш десе күріш, күрмек десе күрмек деп, құдай біледі, қарсы шыққан кезі жоқ. Бүгін де, мінеки, түстен кейінгі үш сағатын арнайы бөліп, бастықтың жауапты тапсырмасына саяси мән беріп, оның әлеуметтік мәні мен маңызын көтеріп, жанын салып жақсы жұмыс жасап келіп тұр. Рахмет айтқан қошемет сөз, жылы лебіз естігісі келіп еді. Мәссаған! Рахмет түгілі, бастығы өзінің қызметкерін қайда жұмсағанын да ұмытып қалыпты.

– Бұл не тізім? – деп Ермұқан Смаханұлы көзілдірігін шешіп, уқалап бет орамалымен көзін сүртті.

– Бағана өзіңіз тарат деп едіңіз ғой?

Ерекең көзілдірігін қайта киіп қағазға үңілді.

– Тіфу... ана пәле екен ғой... Әкет әрі! – деп тапсырмасы енді ғана есіне түскендей, тыржың ете қалды.

– Ереке, бұл тізімді кімге тапсырам? – деді Зейнеп.

– Кімге тапсырсаң да өзің біл! Әкет бұл жерден!

– Сіз де қызық екенсіз... Өзіңіз тапсырма бересіз де... 

– Ендеше апар да архивке өткіз!

– Архивке дейді?

– Иә, архивке... Кейінгі ұрпақ тауып оқысын... Қазақстандағы СПИД-ке қарсы жойқын соғыс біздің мекемеде басталғанын зерттеп білсін.

Ермұқан Смаханұлы орындығының арқалығына шалқалай беріп, мырс-мырс күліп жіберді. 

Зейнеп қағаздарын тез жинап алды да, бұраң қағып бөлмеден шыға жөнелді. Мазақ қылғандай бастығының мұрты жыбырлап, мырсылдап күлгеніне намыстанып барады. Жанын салып кіріскен жарты күнгі жұмысының зая болғанына күйініп барады.

«Бұл бастық дегенді адам түсініп болмайды».