Әлібек АСҚАР: «Кітап шығару ісінде хаос бар»
Әлібек Асылбайұлы, жаһандану дәуірінде ақпарат тық және мәдени қауіпсіздікті қалай қамтамасыз етуге болады?– Қазір ақпараттық және мәдени қауіпсіздікті сақтау қиынға соғып тұр. Интернет пен әлеуметтік желілер бар кезде бұл, тіпті мүмкін емес шаруаға айналды. Кейбір елдер сияқты бәрін жауып тастауға да болар еді. Алайда, ол демократиялы, зайырлы мемлекеттің ұстанымына қайшы. Дегенмен, құзырлы органдар ұлттық болмысымызға қайшы келетін дүниелерді тоқтатып, тежеп отырғаны дұрыс па деп ойлаймын. Біз баяғыда «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша әлемдік әдебиеттің озық туындыларын қазақ тіліне аударғанда, кейбірін қазақтың менталитетіне қазір қажеті жоқ деп болашақтың еншісіне қалдырдық.
– Осы мәселеде өзіңіз же текшілік етіп отырған Кітап палатасының үлесін қалай бағалайсыз?
– Елімізде шығатын баспа өнімдеріне біз халықаралық ISBN штрих-кодын береміз. Оған негізінен баспа мен баспахана жауапты болғанымен, экстремистік сипаттағы кітаптар өтіп кетпесін деген мақсатпен біз де оған өз деңгейімізде қарап отырамыз. Бұған дейін ISBN жай беріліп келген екен. Яғни, өтініш білдіргендер 1 сағаттың көлемінде ақшасын төлеп, нөмірді жапсырып алып кете берген. Соны қазір реттеп жатырмыз. Өйткені, бұл белгілі бір деңгейде мемлекеттік идеологияны қалыптастыруға қатысы бар мекеме. Сондықтан, халықаралық штрих-код тіркелетін Лондондағы басты орталықпен хабарласып, қайтадан келісім-шартқа тұрып, жаңа ереже ендіріп жа- тырмыз. Ол бойынша әрбір кітап үшін ISBN алуға келісімшартқа тұруы тиіс. Соның негізінде, біз ISBN беріп қана қоймай, оның шыққан-шықпағанын бақылап отырамыз.
– Кәсіби баспагер ретінде ұлттық кітап шығару ісінің бүгініне берер бағаңыз қандай?
– Баспа өнімдерінің Лондон, Ыстамбұл, Франкфурт, Мәскеуде өткен халықаралық деңгейдегі көрме-жәрмеңкелеріне қатысып, байқағанымыз, дамыған елдер оған үлкен дайындықпен барады. Бұл халықтың мәдениетін көрсететін шара. Кеңес заманында бізде де көрмелер болғанымен, тәуелсіздік жылдары сол үрдіс тоқтап қалды. Көрмеге қолға түскен кітапты апаратын болдық. Қазіргі бұрқырап шығып жатқан өнімдердің ішінде, әсіресе, жаңадан ашылған баспалардың кітаптары көп жағдайда талапқа сай келмейді. Біз соңғы ширек ғасырда кітап шығару мәдениетін аз- дап төмендетіп алдық. Көп жағдайда жекеменшік баспалар кітап шығаруға өнер деп емес, ақша табудың жолы ретінде қарап, автордың флешкамен әкелген дүниесіне бірден верстка жасай салады. Сондықтан, оның бір беті – 40, екінші беті – 35, үшінші беті – 28 жол боп жүреді. Оған бұрын техника- лық редактор жауап беретін. Қазір бұл мамандық кейбір баспаларда мүлде жоқ. Уақыт өте келе бәрі жолға қойылатын шығар. Бірақ, дәл қазіргі кезде кітап шығаруда бір хаос бар. Тек қана Мәдениет және ақпарат министрлігі тарапынан мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптарда реттілік бар. Ал, автордың өз ақшасымен шығып жатқан кейбір кітаптары оқырманның талғамын қалыптастыруға үлес қосуда дей алмаймын. Жазушылар мен баспагерлер бұрқыратып кітап шығара беруге емес, оқырман талғамын қалыптастыруға ұмтылуы керек. Жалпы, бұл дүниежүзінде бар келеңсіз үрдіс. Жеңіл-желпі, ешқандай айтары жоқ, арзанқол кітаптар көбейіп кетті де, эстетикалық талғамды қалыптас тыратын кітаптар шығару сиреді. Байқағаным, оқырман көбінде детектив пен жеңіл-желпі фантастиканы, синтематикалық романдарды оқып, әдебиеттің биік деңгейі осы екен деп ойлайды. Мәдени өрісі де, рухани биіктігі де сол кітаптың дәрежесінде қалып жатады. Мысалы, кәсіби сурет- шілер кейде бір-біріне ақша табу үшін халтураға баруды азайт, көзіңді үйретіп аласың дейді. Өйткені, ортанқол карти- на салған адам соған қарай берсе, көзі үйреніп кеткен соң ол нашар болса да өзіне жақсы боп кетеді.
– Кітап палатасының өзіңіз айтып отырған оқырман тал ғамын қалыптастырудағы рөлі туралы не дейсіз?
– Кітап палатасының функциясы басқа. Мен бұған дейін Астана мен Алматыдағы екі ұлттық кітапхананы басқардым. Баспалар өзінен шыққан әрбір кітаптың 10 данасын жіберсе, кітабын өз қаржысына шығарған жекелеген авторлар 20-30 данадан әкеледі. Мен жеке адамдар әкелетін кітаптарға шектеу қойдым. Онысын отбасылық кітап ретінде туған-туысқандарына таратсын. Ал, кітапхананы арзанқол кітаптармен толтыруға болмайды. Кітап палатасы шыққан кітаптардың 1 данасын алып отырады. Ол дербес қор. Кейін зерттеу шілер, ғалымдар шығып жатса соларға рұқсат береміз. Өйткені, біз архивпіз, кітапхана емеспіз. Осыны ескеру керек. Сондықтан, бізге кітапханалардан таба алмаған материалдарды іздегенде ғана арнайы хат жазып келеді. 1937 жылы құрылған бұл кітап палатасының библиографиясы бізде сақт аулы. Өзімізге келген барлық га- зет-журнал материалдары мен кітаптардың ай сайын қаз ақша, орысша библио-грфиялық шежірелерін жеке- жеке кітапша етіп шы ғарамыз. Жыл аяғында «Қазақстандағы кітап шығару, кітап тарату және кітап оқу мәселесі» атты жинақ әзірлеп, кітапханаларға таратамыз.
– ISBNсіз шыққан кітаптар ды да қорға аласыздар ма?
– ISBN берілмеген өнімдер тек бел- гілі бір мекемелерде қызметтік мақсат- та қолдану үшін жасалған дүниелер. ISBN деген мемлекетке берілген нөмір, бұл халықаралық дәрежедегі тізімге кіру деген сөз. Заң бойынша, ISBN берілген елімізде басылған баспа түрлерінің бәрінің 1 данасы бізге келу ке- рек. Оны Африкада көрген адам да бұл Қазақстанның өнімі екенін штрих-коды арқылы жазбай таниды.
– Осы жерде авторлық құқық деген тағы бір мәселе шығады ғой…
– Авторлық құқықпен айналысатын мекемелер заңның бұзылмауын арнайы қадағалап отырады. Рас, біз- де 1990 жылдары кейбір баспалар бас-көзге қарамай қолға түскеннің бәрін қайта баса беретін. Қазір олай емес. Кәсіби баспагерлер міндетті түрде авторлық құқықты талап етеді. Авторлық құқықсыз басқандарды мен «ұры» деп есептеймін. 1990 жыл- дардың аяғында Қазақстан ТМД-ның мемлекетаралық кеңесін басқарғанда мен еліміздің атынан Минскіде 2 жыл кеңестің кітап шығару, кітап тарату жөніндегі комиссиясын басқардым. Сол кезде ең бірінші ТМД көлемінде авторлық құқықты өркениетті түрде жолға қою мәселесі қолға алынды. Қазір ол біршама деңгейде жүйеленді. Әрине, бес саусақ бірдей емес, ұрлап басып жатқандар да бар шығар.
– Минск деп қалдыңыз, Бе ларусь елі бұған дейін «Кітап жылын» жариялағанын есті ген едім. Кітап шығару ісі онда қаншалықты дұрыс жолға қойылғанын салыстырмалы түрде айта аласыз ба?
– Беларусь пен Қазақстанда кітап шығарудағы айырмашылық жер мен көктей десем артық айтпаған болармын. Өзіңіз де білетін шығарсыз, қазір Қазақстан кітапты көп оқитын мемлекетке жатпайды. Кітап оқу бойынша дүниежүзілік рейтингте Англия бірін- ші орында тұр. Еліміз ондық тұрмақ, елулікке де кірмейді. Бізбен салыстыр- ғанда беларустар кітапты көп оқиды. Оған менің көзім анық жетті. Бұрын Минскіде әр сенбі сайын жабық жер- де кітап жәрмеңкесі өтіп тұратын. Ал, ондағы баға кітап дүкенінен арзан. Яғни, баспалар өз өнімдерін оқырман тарту үшін өз бағасында сататын болған соң, жұрттың бәрі сон- да барады. Қазір ол елден келген әріптестерімнің айтуынша, бұл жәр- меңке дүйсенбі- ден басқа күндері күнделікті өтеді екен. Көршілес Ре сейдегі әріптес те рімнің сөзі не қараған да онда халықтың 18 пайызы ғана кітап оқитын көрінеді.
– Кеңестік дәуір де жақсы жұмыс істе ген кітап тарату жүйесін қалпына келтіруге бола ма?
– Оны қалпына келтіру мүмкін емес. Кеңес заманында «Қазкітап», «ҚазТұтынуОдағы» деген ұйымдар болды. «Қазкітап» қалаға, «ҚазТұтынуОдағы» ауылдық жерлерге кітап тарататын. Әр қалада, аудан орта- лығында Кітап үйі деген болды. Оның бәрі жекешелендіру жылдары сатылып, кітап дүкендерінің көпшілігі арақ дүкеніне айналып кетті. Бір кез- дері қоғам және мемлекет қайраткері Иманғали Тасмағамбетов премьер- минист рдің орынбасары қызметін атқарған тұста, сол кісінің тапсырмасы бойынша еліміздегі кітап дүкендеріне санақ жүргізіп, оның қаншасы жұмыс істеп жатқанын анықтағанбыз. Сол кезде әр аудан өз бюджетіне бір-бір кітап дүкенін ашып, тек Қазақстанда шыққан кітаптарды сатсын деген идея айтылған еді. Ауылдағы ағайынның жағдайы төмен болғандықтан, кітап сатпақ тұрмақ, онда жұмыс істейтін са- тушының жалақысын тауып беру бізге қиындық тудырады деп әкімдер оны өз бюджетіне алудан бас тартты. Қазір осы дүниені ел игілігі үшін қайта көтеру керек шығар. Алғашқыда шығын болуы да мүмкін. Кейін халықтың бойы, көзі үйренген соң бәрі дұрыс жолға түсері күмәнсіз. Өйткені, олар болашақ үшін жұмыс істейді. – Бұрын ақсақалдардың ортасында жүрген әрбір адам кітапханада отырғандай болатын. Қазір мұндай дала ака демиктерін кезіктіру қиынға айналып бара жатқан сияқты ма, қалай?! – Біздің жас кезіміздегі дала ака- демиктері өмірдің тауқыметін көп тартқан, құрметке адал еңбекпен жеткен адамдар еді. Олар өмірден өтіп кетті. Қазіргі ақсақал болып отырған 70-80 жастағылар бір кездегі қызыл коммунистер мен партком көшба- сылары болғандар ғой. Бұлар дала академиктерінен мүлде басқа. Ауылға барғанда олармен тұщынып әңгімелесе алмайсың. Айтатын әңгімесі көбіне от- басы, ошақ қасынан аспайды. Оның өзі кеңестік құлдық идеологиядан арылып бітпегендіктен болар. Тәуелсіздіктен кейін енді елдік, ұлттық мұратты ойлайтын ақсақалдар шығатын шығар. Бұл мен үшін өте қиын сұрақ… Ақсақал демекші, маған жақында Маралтай Ибраев орынбасарлық қызметке келді. Осы жерде, амандық болса, бір үлкен бөлме жасақтап, зиялы қауымның басын қосатын бір орда жасайық деп отырмыз. Онда әр саланың өкілдері жиналып, шәй ішіп отырып өзінің әңгімесін айтатын болады. Мұны бұған дейін кітапханада бастағанмын, кейін басқаша болып кетті ғой. Бізге көзі тірі зиялыларымыздың әңгімесін таспаға жазып алу керек.
– Ұлттық идеологияның туын қалай желбіретеміз?
– Бұл үшін алдымен идеология дегеннің не екенін талдап алу керек қой. Оны әркім әртүрлі түсінеді. Оны қазақылыққа салуға болмайды. Бұл туралы Г.Гейне: «итальяндықтар үшін музыка ұлт сияқты» десе, Д.Лихачев «Ресей үшін әдебиет ұлтқа айналды» деген екен. Мен осы екеуіне қарап отырып мынандай тұжырым жасадым – қазақ үшін салт-дәстүр ұлт секілді. Елбасының 2017 жылы жарияланған «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» деген бағдарламалық мақаласын оқып отырсаңыз, қазақтың идеологиясы туралы айтылғандай. Онда салт-дәстүр- ден бастап отаншылдық рухқа дейінгі бүкіл әңгіме сөз болады. Осы арада мына бір әңгіме есіме түсіп тұр. Бір кездері Париждегі Сорбонна университетінде оқитын бір қызымыз көзіне жас алып жылаған болатын. Неге жылайсың дегенде, қазір қазақ болғаныма намыстанамын деп, өз әңгімесін айтып берген. Айтуынша, қай ұлт екенін сұраған курстастары бұл «қазақпын» десе, «Бораттың елі ме?» деп мазақтайды екен. Қазір жағдай өзгерді. Ешкім Қазақстанды сайқымазақ Боратпен байланыстырмайды. Бұл жағдайға еліміз бір күнде, не бір жылда жеткен жоқ. Астанаға Рим папасын әкеліп, әлемдік дін басшы- ларының басын қосып, қысқы Азияда мен универсиада ойындарын және ЕХРО көрмесін ұйымдастырдық. Бұл шаралар Қазақстанды әлемге жақсы қырынан танытты. Бүгінгі таңда шетел- де жүрген қазақтың да еңсесі көтерілді. Қазақстанды барлық жерде біледі, таниды. Бұл, әрине, еліміз үшін үлкен жетістік.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Ерлік ЕРЖАНҰЛЫ, «Заң газеті»
Талқылау
Сондай-ақ оқыңыз:
Пікірлер (1)
