АЛТАЙДЫҢ АЙТАҒАЛЫ ЖЫРШЫСЫ/ «Ақиқат» журналы
Асқаров айтқан ақиқат
Алтай туралы көп айтылған, көп жазылған. Қазақтың қара тасты иітетін қара сөзінің ғаламат шеберлері Қалихан Ысқақ, Оралхан Бөкей таңғы сәресін «Алтай» деп ашып, аһ ұрып, түсінде де Алтаймен арыздасып жататындары әмбеге аян еді. Аса сыршыл, көбелек қанатының суылын, тасының әуенін, жапырағының жырын, балдырғанының бал тілін қалт еткізбей ұғатын үкілеген ақыны Ақтан Нұрбаев та Алтайын жырлап тауыса алмай, теңеулері мен эпитеттерін сарқып барып көз жұмған. Ақтан, Қалихан, Оралханның қаламы бәрін қамтып суреттей алмаған абат та жұмбақ Алтайды бабына келтіріп балбыратамын деу бос әуре шығар, тырақы тыраштану, көтерем көк бестіні басқа-көзге бекер қамшылап, зорықтыру шығар деп мүлдем жылы жауып қойғанбыз. Жо-жоқ, айтуға болады екен. Айтқанда да Әлібек Асқаров сияқты айту керек екен. Міне, сіздің алдыңызда оның «Алтай. Алтын бесік, ата жұрт» атты қара сөзбен, көркем тілмен әдіптелген үлкен кітабы жатыр делік. Әсілі, оқырман қауымның жазушы не журналистің қаламынан туған суреттеулерге «көркем шығарма» немесе «деректі шығарма» деп бөле қарауы заңды құбылыс. Көркем шығармалардың басым бөлігін жазушы фантазиясының жемісі деп қабылдап, деректі шығармалардан шұқшиып шындық іздейді. Табады да. Әрі имандай ұйып сенеді. Міне, Әлібек Асқаровтың жоғарыдағы атаумен шыққан көркем очерк дейміз бе, деректі әңгіме дейміз бе – тамаша жинағынан ең алдымен сол ақиқатты таптық.
Кітап төрт бөлімнен тұрады: «Көккөл», «Шындығатай», «Мұзтау», «Шабанбай». Төртеуі де Алтайдан еншісін бөліп алмаған ғаламат жер атаулары. Басқаша айтар болсақ, Мұзтау – Алтайдың тәжі, Көккөл – көйлегі, Шындығатай – көксауыр етігі, Шабанбай – ақшәйі көрпесі. Мен ойлаймын, Әлібек Асқаров сынды әрі жазушы, әрі қылқалам шебері, әрі қоғам қайраткерін атағынан ат үркетін Мұзтау мен Көккөлге сүйреген, ынтықтырған екі түрлі жағдаят, екі түрлі мұрат болуы мүмкін деп. Біріншісі, Қалағаң мен Орекеңнің арманы болған асқақ шыңдарды өз көзімен көру, қолымен ұстау, солар үшін тәу ету, солардың сәлемін жеткізу, тағы да… Хан Алтайға, күллі түркі жұртының ата мекені – Алтай тәңірге мұңы мен шерін ақтару. Екіншісі, туған жерінің тау-тасына деген жазушының алапат махаббаты мен сағынышы. Осынау очерктер жинағын оқып шыққан соң Әлекеңнің қолтоқпақтай денесіне осыншама махаббат пен сағыныш қалайша сыйып жүргеніне таңқалмасқа лажыңыз жоқ.
Көккөл – ғасыр трагедиясы
Әлібек Асқаров «Көккөл» очеркі арқылы XX ғасырдағы кеңестік дәуір идеологиясы құрбандарына мәңгілік ескерткіш тұрғызыпты. Көккөл – XX ғасыр трагедиясы. Соғыс алдында (1938 жылы) вольфрам, молибден шығарған, Алтайдың аю жортқан қияндағы, адам баспас қойнауындағы иесіз мекен. Қазір әдірем қалған. Очерктен Көккөлдің дәл өзіндей қатыгездік пен қасірет, таусылмас мұң мен шер, Көккөлдің дәл өзіндей тырдай жалаңаш үскірік үреді. Тым-тым үрейлі. Көккөлдің кешегі шындығы – бүгінгі ұрпақ үшін аңыз. Аңыз болғанда да жантүршігерлік оқиғалардың іріктелген түрі. Бүгінгі тоқкүлкі, ішкен – мәз, жеген – тоқ жастардың сене қоюы неғайбыл. Асқаров сынды әккі қаламгер бұл мәселеде де аспайды, таспайды, өтірікке баспайды. Қаны сорғалаған шындық түйірлерін теру үшін сан түрлі тәсілдерге барады: Көккөлдің қанды қасабынан әупірімдеп тірі шыққан, бүгінде қан түкіріп, тірлік талқанын талмап жүрген бірен-саран тірілеріне сауын айтады, үзік-үзік кино таспалары сынды естеліктеріне жүгінеді. Қулығы қырық есекке жүк боларлық әккі аңның ізіне түскен сыралғы аңшы болушы еді ғой. Әлекең, міне, дәл осындай әрекетке көшкен.
Әне, шілдеде шыбынның миын қайнатар шіліңгір аптапта азынаған ақтүтек боранымен, ақшұнақ аязымен тірлік иелерінің өн бойына үрей заһарын шашып Көккөлдің жоғарғы лагері бой көрсетті. Осыдан 50-60 жыл бұрынғы социализмнің трагикомедиясының сахнасы бұл. Әлекеңше айтсақ, XX ғасырдың үш мың метр биіктікте қайырлап қалған «Титанигі» осы. Асқаровтың қаламынан туған мынадай қасіретті шығарманы оқып отырған сіздің өн
бойыңыз тоқ соққандай қалшылдайды, адам баласының онсыз да қамшының сабындай қысқа ғұмырын, талайлы тағдырын ту-талапайға түсіріп тәлкек еткен қоғамдық формацияға кәдуілгідей лағнет кесегін лақтырасыз, бетіне түкірердей кектенесіз, аза тұтасыз. Енді бірде, өліп қалмайын деп көнтері хайуан екеш хайуанның тірлігіне бой ұсынған кешегі ағалар мен апаларымыздың көмпістігіне налисыз.
Біздер күнделікті қу тірлікте сұм дүние деген тіркесті жиі қолданатынымыз бар. Алағай да бұлағай өмірге көңіліміз толмай, аласапыран күй кешкен сәтте аузымызға түседі. Ал, нағыз сұм дүниенің не екендігін парықтағыңыз келсе, қадірлі оқырман, «Көккөл»трагедиясына ден қойғаныңыз жөн. Сонда ғана Сіздің Табиғат пен оның бір бөлшегі – Адамдар арасындағы қатал да сұрқай қарым-қатынасқа жаныңыз шырқырай егіледі. Көккөлдің төменгі лагеріндегі сүйектері шашылып қалған қайран ағаларымыз бен апаларымыз оқыс тіріліп кете ме деп те қорқасың. Дәуір, оның жүйесінің шындығын Асқаровтай беруге әрекеттену керек екен!
Мәңгілік сағыныш
«Шындығатай» очеркінде «Көккөлді» оқып отырғанда шегіне жеткізе шірене тартылған жүйке пернеңіз босап сала береді. «Көккөлді» оқып отырғандағы төкпе күй әуені шертпе күйге ұласқандай мамыражай күй кешесіз. Автормен бірге дем алғыңыз келеді. Алайда ауыздығын қарш-қарш шайнап, жұла тартқан сәйгүліктің үстіндегі Асқаров бұл жерде де өзіне титімдей рақымшылық жасаудан аулақ. Тағы да төгіледі. Сағынышын шертеді. Жо-жоқ, Әлекең бұл жерде де: «Сағыныштан сал болдым. Жүзіңді бір көруге зармын!» деген секілді ұрандауға бармайды. Өмірден ерте кеткен асылдарын – ағалары мен замандастарын, тіпті қазір қасында жүрген көзі тірілерін де мекірене іздейді. Оралхан Бөкейдің Асқаровтың жазушы, азамат болып қалыптасуына тигізген үлгі-әсерін тізбелеп қажеті шамалы. Әлекеңнің әр шығармасынан, әр аттаған қадамынан: «Мен Оралханның соңына ергенмін. Оның сарқытын ішкенмін. Содан үлгі алғанмын. Соның ісін алға апарушымын!» деген саумал самал лекіте соғып тұратыны шындық. Десек те, еске алудың да сан түрі болады екен. Әлекең соның соны бір үлгісін ұсыныпты.
Оралхан туралы айтады. Сағындым демейді. Әр эпизодта Орекеңнің айтқан оқыс ойларын, бірге жүргендегі іс-әрекеттерін үзіп-жұлып келтіре отырып Оралхан Бөкей сынды қара сөздің сүлейін өз биігіне алып шығады. Оқырманға сағындыртады. Оралханын үздіге сағынған автор еркелегісі кеп, қасында жүрген Қалағаңның (Қалихан Ысқақтың) қолтығына басын тығып, сүйкеніп кетуді де ұмытпайды. Қасында дастарқандас отырған адамды сағыну Орекеңде мол еді. Мүмкін содан жұқты ма екен, әлде түп тегінде бар қасиет пе? Әй, табиғи болмысы шығар! Орекеңнің: «Алматыда біз емес, Жанұзақ жүруі керек еді» дейтін Жанұзақ Бәйгереев бәріміздің ортақ досымыз еді. Оралханның жасында өтті өмірден. Сол Жанұзақтың, Баламер Сахариев, Ермұқан Әбдірахманов, Сақан Құрманов, Сайфолла Ауғанбаев сынды ағаларының орнын толтыра алмай аласұрады. «Пай-пай, нағыз қыз табиғат Алтайда» деп тамсанғанда таңдайымызды қақыратып жібере жаздайтынымыз бары рас. Десек те, одан әріге көбіміздің бара алмайтынымыз – тағы шындық. Ал, автор мен табиғаттың бір-бірін жетекке алып, «саяхатқа» шығуының ерен үлгісін дәл осы эсседен тауып, айран-асыр боларыңызға бәс тігуге бармын. Әсіре, жұмбақ Алтай Асқаровтың алдында шағи көрпесін, құпия сандығын ашып алғанын байқамай да қалады.
Әлекең мен оның замандастарының балалық бал шағы, жел көкірек жастық шағы қалған ауыл қандай! Елі үдере көшпеген, базары тарқамаған қайран ауылдың қазы қаңқылдап, сиыры мөңіреп, малы жамырап ию-қию. Кешкі ауылдың реңкі неткен әсем! Әне, ауылдың қара шаңырағы – клубтан бастау алған сазды әуен мұқым ауыл жастарын «жүр-жүрлеп» сонау Бұқтырма өзені бойындағы тал-шілікті тоғайға жетелеп барады. Әсілі дәл осы шығармасын Әлекең көз жасына тұншығып отырып жазған-ақ шығар! Әй, басқаша болуы мүмкін емес!
Сағынуды, соны жеріне жеткізе, майын тамыза жазуды да Асқаровтан үйренсе, артық болмас!
Мұзтауда жұмбақ көп
Ал, «Мұзтау» очеркі ше?
Мұзтау демекші, бұл тек қана көкпеңбек мұздан тұратын алып тауды көп оқып, көнектің түбін тескендер жердің кіндігі атап жүр. Бұл атауының өзінен атты қойып атан үркетін әрі асқақ, әрі тәкаппар заңғарға Әлекеңді тәнті еткен не болды екен. Өткен күзде Астанадағы ол маған телефон шалсын:
– Аттас көке-ау, елге барып қайтпаймыз ба? Аудан шақырып отыр. Менің бір апталық демалысым қалған, соны пайдаланбақпын. Тауға шығамыз, балық аулаймыз, – дейді. Құдай-ау, тағы да тауы несі? Таудан жалықпайтын неткен жан бұл!
Амал жоқ осы жолы соңына ердім: тауға да бардық, тасқа да шықтық, аң да аттық, балық та ауладық. Қоңыр күз. Алтай маужырап тұр. Күндіз көп-көрім жарқырап тұрған күн кеш түсуі мұң – еріксіз күртке кигізеді. Алтайдың кіндігіне дейін аппақ қар. Иен тауда біраз қосшыларымызбен үш күн жаттық. Сонда байқағаным, Әлекеңнің таусыз тұра алмайтындығы. Ақыры шыдамадым:
– Мұзтаудың әщадылығы жайлы бала кезден естіп те, көріп те келесің. Ол тау сауатсыз адамды қойып сандаған альпинисті жұтқанын білесің. Сонда анау жылғы сендердікі нендей қожанасырлық? – деп қалдым.
Әлекең тек қана өзіне тән, тек өзіне ғана жарасатын сыпайы жымиысымен маған сығырая қарап тұрып-тұрып:
– Әлеке, тауда туып, тауда өссек те тау туралы білетініміз тым-тым аз. Тау туралы жазбақ боп қолға қалам алсақ, желісі қатты аттың үстінде келе жатқандай шоқырақтан аспаймыз.Тау туралы жазбас бұрын оның тасы мен қынасын басып, өн бойыңмен сезінуің керек екен. «Мұзтау-Мұзтау» деп қарақан басын тау мен тасқа соққан Оралхан да құсалықпен өтті, кетті. «Мұзтаудың әу бастағы атауы – «Тәңіртау» деп жүретін Қалихан ағамыз (сөйткен ағамыз да өмірден өтті – ред.) болса – ол да біраз жасқа келіп қалды. Шынымды айтсам, басқа өңірдің азаматтарынан ұялып біттім. «Мұзтау» деп елеуірегенде көкіректеріңді қақыратып жібере жаздайсыңдар. Ал, тау туралы мандытып ештеңе айта алмайсыңдар» деп бетімізден отымызды шығарады. Сондықтан да, осындай тәуекелге баруға тура келді, – деп ағынан жарылды.
Өмірде қарақан басы мен шыбындай жанын құрбан етуге сақадай-сай адамдардың шағын тобы болады емес пе. Міне, Әлекең солардан екен. Қасына өзі сияқты төрт-бес жанкешті дос-жаранын ерткен ол кәсіби альпинистердің кез келгені тәуекел ете бермес, қаһары мен әщадылығы әлемге әйгілі Мұзтауға өрмелейді. Айналдырған үш-төрт күнде үш ғұмырға татитын қиыншылықтармен бетпе-бет келеді. Жеңеді. Көп дүние түйсінеді. Ажалды пендені тәубесіне түсіру үшін Мұзтау керек екендігін, ал Мұзтаудың жұмбақтығы сондай, ғылыми прогрестің әлі оның оннан бірін де түсіне алмай жатқандығын шертеді.
Оралхан Бөкейдің Мұзтаудың балағында кіндігін қиғызып, Гималайда соңғы демі үзілгенінен байланыс, заңдылық табуға әрекеттенеді. Мүмкін кездейсоқтық, мүмкін жазмышқа қатысты ма екен? Міне, «Мұзтау» очеркі осылай туған. «Мұзтау» очеркін оқып біткен соң өзіңіз Асқаров бастаған топпен Мұзтауға шығып, ажалмен сан рет төс қағыстырғандай күй кешесіз. Шілденің шіліңгірінде тісіңіз-тісіңізге тимей сақылдап, дірдектей тоңып отырғаныңызды байқайсыз.
Міне, жазушының құдіреттілігі де осында!
Шабанбай – жерұйық мекен
Шабанбай… Бұл очерк-эссе ел мен жер қасіретінің шырылдаған шындығын іздеген, кешегі Ресей империясының қазақтың ен байлығын, кен байлығын тонап қана қоймай, оның қаны сорғалаған рухын да шайнамай қылғытқандығының қағаз бетіне түскен көркем анықтамасы. Әлекеңнің дәл осы очеркін оқыған пенде бүгінгі күні ресейлік болып кеткен Шабанбай сынды жерұйық өлкені менің атамекенім, менің Отаным деп иемденетіні рас.
Сандаған ғасырлық тарихты шаң-тозаң басқан көне шапанының етегімен қымтап отырған Алтайдың мұңы мен шерін Әлібек Асқаров сынды оның бал татыған зәмзәм суын ішкен, кіндігін сол таудың беткейінде бой көрсетер торы тобылғысына кестірген сұңғыла жазушыдан өзге ешкім де жеріне жеткізе шерте алмасына көзіңіз жетеді. Көркем әрі тарихты таразылаған очеркі арқылы жазушы кешегі империяның тасқайнатар қатыгездігіне лағнет-үкімін айтқан. Әсілі кез келген тарихшы не жазушының белгілі бір тарихи кезең жайлы қаламына жүгінгенде мақсат етер ең басты мұраты біреу ғана болар, ол – Ел мен Жердің өткендегі шежіресін келер ұрпаққа аманаттау, жат жұрт тарихшыларының қандауырымен қырқылып кеткен шындықты табу. Міне, Әлекең «Шабанбай» эссесінде, жалпы «Алтай» аталатын ауқымды кітабының бас-аяғында мұрағаттардың қазақ үшін суалып қалған қасаң омырауынан сауып алынған түйнемдей-түйнемдей ақпараттарды өте ілкімді пайдаланған. Жазушының бұл шығармаларды кестелі сөзбен өріп, көркем тілмен өрнектегені – өз алдына жеке әңгіме. Қысқасы, Әлібек Асқаровтың бұл кітабы – қарт Алтайдың көркем антологиясы. Ал, оны оқып шыққан ажалды пенденің түркілердің кіндік жұрты – Өр Алтайды көкірегі қарс айырыла сағынатыны хақ.
Жазушы бақыты, жазушының мұратына жетуі дегеніміз тегі осы шығар!
Әлібек Қаңтарбай,
жазушы
Талқылау
Сондай-ақ оқыңыз:
29 апрель 2017, Суббота
ӘЛІБЕК АСҚАРОВТЫҢ «ӨР АЛТАЙ, МЕН ҚАЙТЕЙІН БИІГІҢДІ...» ПОВЕСІ САПАРБАЕВА Қ.Ж., БЕГАЛИЕВА Р.Н.
Пікірлер (0)
